Уйғур аптоном райониниң 70 йиллиқ “тәрәққияти” ниң арқисидики инсани трагедийәләр
2019.10.01
Хитай компартийәси тйәнәнмен мәйданида вә шундақла хитайниң һәр қайси җайлирида дағдуғилиқ парат вә паалийәтләр өткүзүп, хитай хәлқ җумһурийитиниң 70 йиллиқини, униң бу йил 70 йилда қолға кәлтүргән “мөҗизилик нәтиҗилири” ни кәң тәшвиқ қилди. Һалбуки, хитай һөкүмәт таратқулириниң тәшвиқат-тәрғибатлирида уйғур аптоном райониниң 70 йиллиқ мусаписидә еришкән “мөҗизилик утуқлири” алаһидә гәвдиләндүрүлгән.
Шинхуа агентлиқиниң хәвиридә қәйт қилинишичә, “70 йил мабәйнидә шинҗаңдики һәр милләт хәлқи компартийәниң күчлүк рәһбәрлики, пүтүн мәмликәт хәлқиниң қоллишида мүрини-мүригә тирәп, тәңри теғиниң җәнуби вә шималида иқтисади тәрәққият, иҗтимаий муқимлиқ, милләтләр иттипақлиқи, хәлқ турмушиниң өзгиришини ишқа ашуруп, муһити гүзәл бүйүк шинҗаңни биргә қуруп чиққан” икән. Шинхуа агентлиқи йәнә, уйғур аптоном райониниң 70 йиллиқ мусаписидә еришкән ишләпчиқириш омуми дарамити, мәркәзниң малийә ярдими, һул-әслиһәләр қурулуши, аптоном район малийәсиниң хәлқ турмушиға сәрп қилиниш әһвали, 3-хил игиликниң район иқтисадида игилигән орни, сәһийә мулазимити вә өмүрниң узуриши, намратлиқниң түгитилиши, мәктәп йешидики балиларниң мәктәпкә кириш нисбитиниң артиши, шәһәр-йеза аһалиниң кириминиң өсүши. . . . . . Қатарлиқ саһәләрдә еришкән утуқлирини санлиқ мәлуматлар билән дәлилләшкә тиришқан.
Хитай һөкүмити б д т йиғинлирида вә һәр хил хәлқара сәһниләрдә өзиниң уйғур районидики қилмиши сәвәблик америка башчилиқидики бәзи ғәрб демократик дөләтлириниң күчлүк тәнқидлиригә дуч кәлгән бир мәзгилдә уйғур аптоном райониниң 70 йил мабәйнидики “утуқлири” ни алаһидә гәвдиләндүрүши диққәт қозғимақта. Мутәхәссисләрниң илгири сүрүшичә, хитай таратқулирида компартийәниң райондики 70 йилда еришкән нәтиҗиси кәң давраң қилиниватқан болсиму, лекин буниң қандақ бәдәлләр билән кәлгәнлики, буниң үчүн уйғурларниң қандақ бәдәлләрни төләватқилиқи тилға елинмиғаникән.
Фирансийәлик атақлиқ хитайшунас мария холзмән ханим, хитайниң “иқтисадий мөҗизиси” тәбиәткә хилап иқтисади тәрәққият икәнликини билдүрди. У 1-өктәбир күни зияритимизни қобул қилғанда мундақ деди: ““биз шу соални қоюшимзи керәк, сиз ғайәт зор тәрәққиятқа ериштиңиз, бирақ бу немишқа? нурғун хитай зиялийлири хитайниң нөвәттики вәзийити үстидә пикир йүргүзүп, униң тәрәққиятини тәбиәткә хилап иқтисадий тәрәққият, у хәлқниң достанә муһит ичидә яшиши вә кишилик һоқуқниң һәрқайси саһәлиригә хизмәт қилмайду, дәп көрсәтмәктә. Нөвәттә биз буниң типик мисали болған шәрқий түркистан яки шинҗаңда йүз бериватқан ишлардин қорқунчқа чүшмәктимиз.”
Бирақ бәзи хитай мутәхәссислириниң илгири сүрүшичә, бу хил иқтисади-иҗтимаий тәрәққият райондики нопус қурулмисиниң өзгириши билән мунасивәтлик икән. Америкадики хитай вәзийәт анализчиси, принситон университети хитай тәтқиқат мәркизиниң тәтқиқатчиси чен куйде әпәнди 1-өктәбир зияритимизни қобул қилип, нопус қурулмисидики өзгәртишкә мунасивәтлик бу хил “тәрәққият” ниң уйғурларға еғир ақивәтләрни елип кәлгәнликини билдүрди. У мундақ дәйду: “шинҗаңниң тәрәққиятида компартийә йетәкчиликидики хитай хәлқ җумһурийити зор түркүмдики хитай миллитини бу районға көчүрүп әкәлди. Нәтиҗидә, шинҗаңниң нопус қурулмисида наһайити зор өзгириш болди. Болупму хитай компартийәси йолға қойған ассимилятсийә сиясити болупму уйғурларниң диний етиқади, тили вә мәдәнийитигә еғир бузғунчилиқ салди. Бәлким, шинҗаңға зор миқдарда нопус көчүрүп келиниши сәвәблик шинҗаңниң иқтисади тәрәққияти, киши бешиға тоғра келидиған омуми ишләпчиқириш дарамити қатарлиқларда зор өсүш болған болуши мумкин. Әмма бу шинҗаңдики йәрлик милләтләрниң миллий вә кишилик түп һәқ һоқуқи, диний әркинликигә қаттиқ дәхли қилди.”
Хитай таратқулириниң илгири сүрүшичә, уйғур районида юқириқидәк тәрәққият мәнзирисиниң мәйданға келишидә һөкүмәтниң йеқинқи йиллардики муқимлиқ сиясити һалқилиқ рол ойниған. Лекин, чен куйде әпәнди бу хил муқимлиқ сияситиниң узун мәзгилдә әң муқимсизлиқ яритидиғанлиқини билдүрди. У мундақ дәйду: “униң муқимлиқни қоғдиши сәвәблик шинҗаң хәлқи бәхтлик турмушқа еришип, тинч тәрәққият муһити яритилди, дегән мәсилигә кәлсәк, униң бу йәрдә дәватқан муқимлиқи түрмә шәкиллик муқимлиқтур. Йәни көпчилик зуван сүрмәйду, гәп қилмайду, әқәллий һоқуқ, дегән нәрсә болмайду. Әгәр биз муқимлиқ десәк, түрмә әң муқим йәр. Чүнки, уни қоғдайдиған қудрәтлик зораван назарәт машиниси бар. Лекин түрмә шәкиллик муқимлиқ һәргиз узун муддәтлик болмайду. Хитай компартийәсиниң мутләқ зораванлиққа тайинип контроллуқни сақлаштәк бундақ муқимлиқ узун мәзгилдә әң муқимсиз нәрсә, бу ахири шинҗаңда зор қалаймиқанчилиқларни кәлтүрүп чиқириду.”
Хитай һөкүмити уйғур райониниң тәрәққиятини көккә көтүрсиму, лекин униң 2 милйондәк мусулманни лагерларға қамап, уйғур җәмийитигә қарита омумйүзлүк назарәтни йолға қоюши, уйғур аилиләрниң бузғунчилиққа учриши, лагердики тутқунларниң иқтисади вәйранчилиққа учриши, зор миқдардики бихәтәрлик селинмиси, районлар оттурисидики қамал қатарлиқ амилларниң мәзкур районға қандақ тәсир көрсәткәнлики вә бу иқтисади зиянниң көлими һәққидә һечқандақ учур бәрмигән.
Һалбуки, мария холзмән ханимниң қаришичә, уйғур районидики “иқтисадий тәрәққият” ниң арқисида бир “етник қирғинчилиқ” йүз бәрмәктикән. У, хитай һөкүмитиниң уйғурларға қарита “етник қирғинчилиқ” елип бериватқанлиқини илгири сүрди. Мария холизмән мундақ дәйду: “нурғун кишиләр һазир ‛мәдәнийәт қирғинчилиқ елип бериливатиду‚ дейишкә башлиди. Мениңчә мәдәнийәт қирғинчилиқ елип бериливатқанлиқи наһайити ениқ. Чүнки, һәтта мәсчитләрму хитайлаштурулди. Мәсчит биналири хитай ибадәтханилириға охшап қеливатиду. Уйғур балилириға мәктәпләрдә уйғурчә сөзлишигә йол қоюлмайватиду. Ашкара дейилмисиму, лекин уйғур мәдәнийитиниң вәйран қилиниватқанлиқини көрситидиған нурғун амил вә күчлүк нийәт бар. Әлвәттә, мән бундақ болмаслиқини үмид қилимән, әмма бу йәрдики иш етник қирғинчилиққа кетиватиду. Бу йәрдики қилмишлар барғансери етник қирғинчилиққа охшап қалмақта. Бу һәқиқәтән қорқунчлуқ.”
Лекин, шинхуа агентлиқиниң санлиқ мәлуматида қәйт қилинишичә, йеқинқи 70 йилда уйғур аптоном районниң омуми ишләпчиқириш дарамити 200 һәссә артқан. 3-Хил игилик иқтисади тәрәққиятниң 3.62 Пирсәнтини игиләп, районда йеза игилик асасидики санаәтни йетәкчи қилған, 3-хил игилик муһим орунни игиләйдиған бир хил йеңи игилик қурулмиси шәкилләнгән. Хәлқниң турмуш шараитида зор өзгириш йүз берип, шәһәр-йеза аһалисиниң иқтисади кирими йеқинқи 40 йилда нәччә йүз һәссә ашқан, пуқраларниң аилә мүлки көрүнәрлик көпийип, турмуш шараити зор дәриҗидә өзгәргән. Аптоном районниң һөкүмәт хам чотиниң 70 % ишқа орунлишиш, маарип, давалаш, иҗтимаий параванлиқ, олтурақ өй қатарлиқ түрләргә сәрп қилинип, хәлқ турмушини өзгәртишкә хәҗләнгән.
Шинхуа агентлиқиниң хәвиридә йәнә намратларниң санини зор дәриҗидә азайғанлиқи, 2018-йили намратлиқ сизиқиниң астидики аһалиләрниң 6.1 Пирсәнткә чүшкәнлики, кишиләрниң оттуричә өмри узирип, 1950-йилларниң бешидики 30 яшлардин һазирқи 72.35 яшқа чиққанлиқи, оқуш йешидики балиларниң мәктәпкә кириш нисбити 1970-йилларниң бешидики 20% тин 2018-йили 91. 99 Пирсәнткә, йәслигә кириш нисбитиниң 95.95 Пирсәнткә йәткәнлики, 9 йиллиқ мәҗбурий маарипниң омумлишип, җәнубий уйғур диярида 3 йиллиқ йәсли маарипи вә 12 йиллиқ асаси маарипниң пүтүн районни қаплиғанлиқи илгири сүрүлгән.