Xitayning afghanistanda küchiyishi némidin dérek béridu?

Ixtiyariy muxbirimiz azigh
2020.08.19
afghanistan-xitay-shi-jinping.jpg Xitay re'isi shi jinping we afghanistanning bash ijra'iye emeldari abdulla abdulla béyjingdiki xelq sariyida körüshti. 2016-Yili 17-may.
AP

Amérika armiyesining afghanistandin chékinishige egiship xitayning afghanistan we ottura asiyani öz ichige alghan rayonlarda tesirining kündin kün'ge éship bériwatqanliqi közetküchilerning diqqitini qozghimaqta. Yéqinda anadolo agéntliqida zhurnalist halil silahshörning “Xitayning afghanistandiki tesiri küchi kündin kün'ge roshenlishiwatidu” namliq maqalisi élan qilin'ghan bolup, maqalide amérika armiyesining afghanistandin chékinishi bilen shekillen'gen küch boshluqini xitayning toldurushqa tirishiwatqanliqi yorutulghan.

Maqalide éytilishiche, xitayning afghanistanni tesiri astigha ilish pa'aliyiti afghanistan padishahi muhemmet zahir shah (1933-1974) zamanidin bashlan'ghan bolup, xitay pushtu we darija tilini öginish üchün 1960-yilliri afghanistan'gha bir nechche ming xitay oqughuchi ewetken, 2000-yili xitayning pakistandiki bash elchisi taliban lidéri molla ömerni ziyaret qilghan bolup, xitay bilen taliban otturisida chong soda we eskiri kélishimname imzalan'ghan. Yéngi texminlerge qarighanda, yüzdin köp xitay shirkiti afghanistanda néfit we gaz qidirish, métal kanchiliqi, xewerlishish, yötkesh we herbiy eslihe qatarliq sahelerde aktip pa'aliyet körsitip kelmekte iken.

Biz xitayning afghanistanda künséri küchiyiwatqan tesiri heqqide téximu tepsiliy melumatqa érishish üchün halil silahshör ependim bilen alaqileshken bolsaqmu, xizmet ornidin ruxset qilinmaydighanliqini éytip, ziyaritimizni ret qildi.

Ziyaritimizni qobul qilghan xelq'ara munasiwetler mutexessisi muhemmet atawulla ependim, xitayning afghanistanda tesirining éshishining némidin dérek béridighanliqi we ottura asiyadiki siyasiy tengpungluqqa qandaq tesir körsitidighanliqi heqqide tepsiliy toxtaldi we afghanistanning xitay istratégiyesidiki ehmiyiti heqqide pikrini bayan qilip mundaq dédi: “Xitayning afghanistanda tesir küchini ashurushi, xitayni rayondiki küch tengpungluqi munasiwitide téximu yuqiri orun'gha chiqiridu. Nöwette xitayning iran we pakistan bilen bolghan munasiwiti pewqul'adde yéqin. Bu xil ehwal astida xitayning afghanistanda tesirining éshishi xitayni rayonda téximu küchlük qilidu‌. Amérikaning herbiy jehettin rayondin chékinishi xitayning afghanistandiki tesirining éshishigha imkaniyet bilen teminleydu. Rayonning jughrapiyelik ehmiyiti intayin muhim, meyli siyasiy, meyli bixeterlik, meyli iqtisadiy jehettin bolsun, afghanistan xitay üchün istratégiyelik ehmiyetke ige. Xitay burundin tartip afghanistan'gha yüksek ehmiyet bérip kelgen.”

Taliban bilen xitayning rayon siyasitidiki yiqinliqi xitayning ottura asiya we ottura sherq rayonliridiki tesir küchini kéngeytish urunushi üchün muhim hemkarliqlardin biri dep qariliwatqan bolup, ötken yili yanwarda, xitayning pakistandiki bash elchisi yaw jing, talibanning afghanistandiki siyasiy jeryan'gha qétilidighanliqini tekitlep: “Xitay afghan talibanlirini siyasiy küch dep étirap qilidu” dégen. Bundin burun xelq'ara axbarat wasitiliri teripidin, xitayning tajikistanda, afghanistan chégrasigha we waxan karidorigha yéqin rayonda herbiy baza qurup chiqqanliqi xewer qilin'ghan idi. Közetküchiler xitayning taliban bilen herbiy sahede zich hemkarlishiwatqanliqini, talibanning afghanistanning logar wilayitige oxshash rayonlarda xitayning meblighi we téxnik xadimlirini qoghdash wezipisini üstige alghanliqini, bu wezipining bedilige xitayning taliban'gha her xil qoral-yaragh teminlep bériwatqanliqini otturigha qoyup kelmekte.

Xitay bilen taliban otturisidiki yéqin munasiwetning ottura asiya we ottura sherq rayonliridiki Uyghurlar we Uyghur heriketlirige körsitidighan tesiri toghrisida sorighan so'alimizgha jawab bergen muhemmet atawulla ependim mundaq deydu: “Taliban afghanistan zéminidin paydilinip xitaygha qarshi heriket qilishqa yol qoymaydu. Xitay buni bashtin bashlap talibandin telep qilip kelgen, talibanmu wede bérip kelmekte. Shunga Uyghurlarning bu xil arzuliri yoqqa chiqidu. Kélechekte afghanistandiki Uyghurlarning bixeterliki tehditke uchrishi mumkin. Talibanning xitay bilen bolghan munasiwitining ilgirilishige egiship, bularning qandaq bir terep qilinishi küntertipke kélishi mumkin. Bu waqitta taliban Uyghurlarni afghanistandin kétishke zorlishi yaki xitaygha tapshurup béridighan weziyet shekillinishi momkin. Muhimi xitayning taliban bilen hemkarlishishi ottura asiya, afghanistan we ottura sherqtiki Uyghurlargha shu signalini béridu. Mezkur jaylardiki jihadi teshkilatlarning we qoralliq guruhlarning héch birining Uyghurlar üchün heqiqiy ittipaqdash bolmaydighanliqi, bularning diniy yaki insaniy sho'arlar bilen Uyghurlarni jelp qilishi emeliyette siyasiy meqsitini emelge ashurush we öz menpe'eti üchün xizmet qildurushtin bashqa nerse emesliki, ularning xitay bilen düshmen emes, belki ittipaqdash ikenliki, Uyghurlarning öz mesilisini hel qilishta‌ özige tayinishi we xitay bilen riqabetlisheleydighan, xitaygha düshmen bolalaydighan chong küchler bilen hemkarlishish yolini izdishi kéreklikidin ibaret signalni béridu.”

Közetküchlerning qarishiche, xitay rusiyedin qalsila eng köp dölet bilen biwasite chégrasi bolghan dölet bolup, xitayning rusiye, yaponiye, hindistan, koréye qatarliq köpinche qoshna döletliri bilen zémin talash-tartishi we eskiri toqunush tarixi mewjut iken. Chégridash döletlirining ichide peqet afghanistan we pakistan bilen biwasite chégra mesilisi we eskiri toqunush tarixi bolmighanliqi üchün, xitay hökümiti biwasite eskiri ziddiyet tarixi bolmighan (tajikistan-pakistan-afghanistan) qatarliq gherbi chégrasidiki döletler bilen ittipaq ornitish arqiliq gherbi rayonidiki chégrasini muqimlashturushni nishan qilmaqta iken. Halil silahshör maqaliside iranning, xitayning afghanistanda tesir küchini kéngeytish we taliban bilen hemkarliqini dawamlashturush pa'aliyetliridiki roli heqqidimu tepsiliy toxtalghan. Maqalide xitayning taliban'gha qoral-yaragh yardimini pakistan arqiliq emes, iran arqiliq yetküzüp bériwatqanliqi we xitayning pakistanni mezkur hemkarliqtin uzaq tutushi pakistan'gha 2-3 milyard dollar etrapida yardem bérip kéliwatqan washin'gton bilen bolghan munasiwitining yiriklishishining aldini élish ikenliki bayan qilin'ghan. Halil silahshör bu heqte toxtilip mundaq dégen: “Xitay bashqa qoshna döletliri bilen bolghan jiddiychilikning aldini élish üchün dost döletlerdin terkib tapqan ittipaq (pakistan-afghanistan-tajikistan) qurush arqiliq gherbi asiyadiki chégrasini muqimlashturushqa tirishiwatidu. Iran xitayning mezkur ittipaqni qurushigha yardem bériwatidu‌. Iran her yerge yamrighan chéchek késilige oxshaydu.”

Xitayning afghanistan, tajikistan we pakistan chégraliri arqiliq iran'gha we irandin türkiyege ulan'ghan siyasiy we iqtisadiy tesiri “Bir yol bir belwagh” qurulushi bilen téximu kücheymekte iken. Türkiyediki Uyghur heriketlirining cheklimige duch kélishi yaki Uyghur pa'aliyetchilirige parakendichilik sélish weqelirining yüz bérishige egiship, kishiler xitayning afghanistandin iran arqiliq türkiyege ulan'ghan siyasiy we iqtisadiy tesiridin endishilenmekte.

Köch uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler kespining doktoranti yaqup muhemmet xitayning ottura sherq istratégiyesige qarita türkiyening pozitsiyesi heqqidiki sorighan so'allirimizgha jawab bérip mundaq dédi: “Xitay ‛bir yol bir belwagh‚ teshebbusini kücheytmekchi we ottura sherqqe bolghan we ottura sherqtin yawropagha tutashqan rayonni bixeter rayonigha aylandurmaqchi. Bu xil ehwalda xitayning türkiyege bolghan éhtiyaji bar, türkiyeningmu xitaygha bolghan éhtiyaji bar. Türkiye ‛bir yol bir belwagh‚ qurulushi arqiliq özining iqtisadini we yawropa bilen bolghan tijarettiki rolini jari qildurushqa tirishiwatidu. Bu ehwal türkiyediki Uyghurlargha yashash we olturaqlishish jehettiki köp tesir körsetmisimu, xelq'aradiki Uyghur mesiliside türkiyening passip pozitsiyesining dawamlishishigha seweb bolushi mumkin dep oylaymen.”

Mutexessislerning qarishiche, amérikaning xitay bilen bolghan siyasiy we iqtisadiy ziddiyiti ikki dölet munasiwetlirini eng töwen chekke chüshürüp qoyuwatqan bügünki künde, xitayning ottura sherq we ottura asiya rayonliridiki namrat we ichki niza tügimigen döletlerde tesir küchini kéngeytish üchün aktip siyasiy pa'aliyet ilip bérishi amérika rehberlikidiki démokratik döletlerge qarshi siyasiy ittipaq qurush xiyalini menbe qilghan bölishi mumkin iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.