Doktor andérs kor: “Xitayni meghlup qilishning zörüriyiti we uning besh türlük istratégiyisi” (2)

Muxbirimiz eziz
2020.04.27
ikki-chong-yighin-2017-beyjing.jpg Xitay kompartiyisining ikki qurultiyining échilish murasimidin qaytip chiqiwatqan yighin ehli. 2017-Yili 5-mart, béyjing.
AFP

Xitay hökümitining iqtisadiy jehettiki yüksilishining tetür rol oynap nöwette dunya üchün bir zor balayi'apettin dérek bériwatqanliqi nöwette gherb dunyasidiki barghanséri köpligen sahege melum boluwatqan bir hadise bolup, bu halning nöwette dunyawi apetke ayliniwatqan tajsiman wirusi tüpeylidin téximu zor diqqet qozghawatqanliqi melum.

Amérikadiki siyasiy analizchi, yillardin buyan xitay ishlirigha munasiwetlik sahede izdinip kéliwatqan doktor andérs kor yéqinda bu mesile heqqide tepsiliy muhakime yürgüzüp: “Xitayning mushu xil mahiyiti mushu qétimliq tajsiman wirusini gherezlik halda dunyawi wabagha aylanduruwetti,” dep körsetti.

Doktor andérsning qarishiche, nöwette gherb dunyasi üchün zörür ishlarning biri insaniyet dunyasigha ghayet zor xeter we balayi'apetning sayisini tashlawatqan xitay dölitini meghlup qilish iken. U bu heqtiki qarashlirini sherhiligende nöwettiki tebi'iy pen dunyasida amérikaning ittipaqdashlirinimu hemkarliqqa jelp qilish, shundaqla ulardin bezilirini hazir bekmu achquchluq bolghan yadroluq qorallargha ige qilish lazim iken. Undaq bolmighanda hakimmutleq hakimiyetler, jümlidin xitay, rusiye, iran dégenler buningda üstünlükni qolgha keltürüwalsa buning dunyadiki démokratiye qedemliri üchün zor xeterge aylinip qalidighanliqini, shuningdek buningda tebi'iy pen jehettiki üstünlükning bekmu muhimliqini alahide tekitlidi.

“Biz iqtisadiy we herbiy tereqqiyat üchün achquchluq pen-téxnika bilimlirini jezmen öz qolimizda tutup turushimiz lazim. Bu dégenlik pen-téxnika amillirining yötkep kétilishige qarshi turushimiz, bolupmu xitaydin kelgen hemde sani barghanséri köpiyiwatqan oqughuchilarning dölitimizdiki uniwérsitétlarning tebi'iy pen saheliride, matématika kesipliride, shuningdek inzhénérliq saheliride oqushigha chek qoyushimiz lazim, dégendin dérek béridu. Xitaydiki shirketlerning meblighi bilen mangidighan ‛birleshme tetqiqat‚ dégenlernimu toxtitish lazim. Biz xitayning afriqa, afghanistan, pakistan, srilanka, grétsiye, jenubiy xitay déngizi qatarliq jaylardiki herbiy portliri we bazilirini kelgen jayigha qaytishqa mejburlishimiz, bizge tewe ‛cheklen'gen da'ire siziqi‚ ni himaye qilish üchün zörür bolghanda cheklik da'iridiki herbiy talash-tartishqa arilishishqa jür'et qilishimiz lazim. Biz hazir xitayning barghanséri ewjige chiqiwatqan zémin dewasi zomigerlikige qarshi turuwatimiz. Bu talash-tartish téximu chingigha chiqsa bizning yéngishimiz éniq idi. Emma hazir bu paydiliq amil téz sür'ette qoldin kétiwatidu. Qolimizdiki bizge te'elluq paydiliq amillar mushu sür'ette közdin yütüshtin ilgiri xitayni qapsashning birdin-bir usuli hazirqi xewpni, jümlidin herbiy we iqtisadiy jehettiki köp qirliq xéyim-xeterlerni étirap qilishtur.”

Doktor andérsning pikriche, xitayning dunya idéyologiyesige tesir körsitish hemde uni özining mewqesige burap kétish urunushlirining aldini élishtiki bir muhim tedbir uni démokratiyeleshtürüsh hésablinidiken. Emma xitayning hazirqi ré'alliqini nezerge alghanda bu jehettiki tosqunluqlar nahayiti köp bolup, buningda ünümlük hel qilish charisidin biri xitayni parchilash istratégiyesini ishqa ashurush iken. Bu jehette bolsa eslidinla xitaydin ayrilip chiqishni istigüchi küchlerni qollash bekmu aqilane we emeliy ünümge ige bir tallash hésablinidiken.

U bu heqtiki qarashlirini sherhlep mundaq deydu: “Xongkong, tibet we shinjangdiki xitaydin ayrilish heriketlirini qollash arqiliq xitayni parchilishimiz bekmu muhim. Bu jehette aldi bilen teywenning musteqilliqini étirap qilishimiz, shundaqla ittipaqdashlirimizni buninggha egishishke chaqirishimiz lazim. Chünki teywen xitaydiki birdin-bir qanuniy hökümet hésablinidu. Xitay kompartiyesi kontrolluqidiki xitay xelq jumhuriyiti bolsa zorluq bilen, kishilik hoquq we söz erkinlikini depsende qilish bilenla mewjut boluwatqan qanunsiz hökümet. Bu jehettin alghanda xitayni birleshken döletler teshkilati (b d t) din chiqiriwétish lazim. Eger b d t bash shtabi bundaq qilalmisa u halda biz xitay diplomatlirining amérika chégrasidin kirishini cheklishimiz, ularni nyu-york shehiridiki b d t bash shtabigha yéqin keltürmeslikimiz lazim. Xitay zémin we kishilik hoquq mesiliside tajawuzkar tebi'itini ashkarilighan bolsa bizmu ulargha zémin jehette chek qoyushimiz zörür bolidu. Chünki bu xil heqler b d t ning dunyawi kishilik hoquq xitabnamisida éniq belgilen'gen. Eger xitay xelq jumhuriyitini b d t din qoghlap chiqirish teklipige bashqa döletler qarshi chiqsa bu ularning b d t ning ghol prinsiplirigha qarshi turuwatqanliqini körsitidu. U halda biz bu xildiki hakimmutleq xitaygha hemdem bolghan döletlernimu qoshupla b d t din chiqiriwétishimiz, shundaqla ulargha qarshi iqtisadiy jaza qollinishimiz lazim.”

Aptorning qarishiche, hazirqi xelq'ara sehnide bir qisim döletler, teshkilatlar hemde gholluq shexsler xitaygha qarita bu xil qattiq charilarni qollinishqa qarshi bolup, bularning mutleq köp qismining xitay bilen iqtisadiy mu'amile ishliri bar iken. Yene kélip idéyologiye jehette xitay bilen hemkarlishiwatqanlar bolsa köpinche hakimmutleq we diktatora döletliri iken. Shunga nöwettiki xelq'ara weziyette mushu besh xil istratégiye xitay kompartiyesini herbiy we iqtisadiy jehette meghlup qilishqa yéterlik iken. Bolupmu mushu qétimliq waba késilidin kéyin otturigha chiqqan bir qatar mesililer amérika we gherb dunyasining bu jehettiki teyyarliqsiz halitining qanchilik éghir bedelge toxtighanliqini eng ochuq körsitip bergen amil hésablinidiken.

U bu heqte toxtilip mundaq deydu: “Xitaydin kelgen öktichi pikirdikilerni qollash we ijtima'iy penlerni oqush üchün amérikagha kelgenlerge quchaq échish arqiliq xitayni démokratiyege yéteklishimiz lazim. Chünki bu oqughuchilar tarix we siyaset penlirini ögen'gendin kéyin démokratiye heqqidiki ijabiy pikirler bilen dölitige qaytsa shu jaydiki démokratiyening emelge éshishida muhim küchlerdin bolup qalidu. Xitayni démokratiyeleshtürüsh we parchilash derweqe unchilik asan ish emes. Eger xitayni parchilash we démokratiyege yétekleshke qadir bolalmisaq héch bolmighanda démokratiyelishish herkitini, shuningdek tibetning musteqilliqi, sherqiy türkistanning musteqilliqi dégenlerni siyasiy jehettin yéterlik sewiyide qollishimiz lazim. Buningda xitay héchbolmighanda ichki bixeterlik xirajitini ashurup, tashqi jehettiki herbiy xirajetke ajritidighan xam chotini melum derijide kémeytidu. Démokratiyelishish derweqe zor ehmiyetke ige idéyologiye jenggahi bolup, bu jehette amérika qoshma shtatliri dunyawi miqyasta köpligen paydiliq amillargha ige. Shuning üchün biz buningdin ünümlük paydilinishimiz lazim.”

Nöwette xitayning xelq'arada barghanséri köp döletlerning qarshiliqigha duch kélishi, bolupmu bir qisim amérika siyasiyonlirining bu qétimqi wirus balasini “11-Séntebir weqesi” yaki “Merwayit porti (pé'aril-xarbor) hujumi” gha oxshitishi doktor andérs korning xitay heqqidiki mulahizilirining tolimu ré'al qimmetke ige ikenlikini körsitidu, dep qaralmaqta iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.