Ürümchide échilghan “Muhajirlar yighini” we xitayning chet ellerdiki Uyghurlargha qaratqan siyasitining ich yüzi

Muxbirimiz méhriban
2022.08.03
8-qetimliq-wetenge-qaytqan-muhajirlar.jpg Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétari ma shingruy yighinda söz qilmaqta.
ts.cn

Xitay taratquliridin melum bolushiche, 30-iyul küni xitay da'iriliri ürümchide “8-Qétimliq weten'ge qaytqan muhajirlar” yighini achqan. Igilinishiche, Uyghur aptonum rayonluq hökümetning köp qisim rehberliri yighinning échilish murasimigha qatnashqan we söz qilghan.

Mezkur yighinda Uyghur aptonum rayonluq partkomning sékritari ma shingruy söz qilip, shi jinpingning shinjangni idare qilish istiratégiyesi toghrisidiki yolyoruqlirida muhajirlar mesilisiningmu muhim orun tutudighanliqini alahide tekitligen. U yene “Shinjangning muqimliqi we ebediy eminlikige kapaletlik qilishta, muhajirlar we ularning a'ile tawabi'atlirining qelbini utush kérek,” digen sözlerni köp qétim tekitligen.

Ma shingruyning muhajirlar toghriliq éytqan bu sözliri, chet ellerdiki Uyghur bilim ademliri we weziyet analizchilirining diqqitini qozghidi.

Dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye komitétining mu'awin re'isi élshat hesen ependi, özining yéqindin buyan xitayning atalmish “Muhajirlar xizmiti” heqqidiki xewerlirige yéqindin diqqet qilip kéliwatqanliqini bildürdi.

U ziyaritimiz jeryanida, bu qétim ürümchide échilghan “Muhajirlar xizmet yighini” ning échilishidiki sewebler we xitay hökümitining muhajirlargha, bolupmu Uyghur muhajirlirigha qaratqan siyasiti heqqide toxtaldi.

2017-Yildin buyan xitay hökümiti Uyghur rayonida keng kölemde élip barghan zor tutqun we lagérlargha qamash herikitide, xitay hökümiti teripidin “Junggoluq muhajir” dep atalsimu, emma héchqachan xitayning “Ishenchilik puqrasi” bolalmighan chet ellerdiki Uyghurlar asasliq tutqun obéyikti qilin'ghan idi. Bu tutqunlarning beziliri chet ellerdiki bir mezgillik oqush hayatini tamamlap her xil ilmiy unwanlarni élip qaytip weten'ge ketken Uyghur ziyaliyliri bolsa؛ yene bir qismi tijaret, sayahet, tughqan yoqlash yaki hej qilish qatarliq sewebler bilen chet ellerge chiqqan Uyghurlar we ularning uruq-tughqan qérindashliri idi.

Ilshat hesen ependining bildürüshiche, mushundaq bir mezgilde xitayning ürümchide atalmish “Muhajirlar yighini” échishidiki asasliq meqsetning Uyghurlargha yürgüzüliwatqan keng-kölemlik irqiy qirghinchiliqini inkar qilish, xelq'aradiki xitaygha qarshi keypiyatni peskuygha chüshürüsh ikenlikini tekitlep ötti.

Xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan siyasiy istiratigiyeside we chet ellerge qaratqan siyasiy teshwiqat ishlirida “Birliksep bölümi” ning intayin muhim orunda turu'idighanliqi, bu heqte chet ellik mutexesisler we xelq'araliq teshkilatlarningmu mexsus doklatlar élan qilghanliqi melum.

Bu yil 7-ayning 6-küni “Awstraliye istratégiyelik siyaset inistituti” teripidin, awstraliyediki musteqil tetqiqatchi lin li (Lin Li) we awstraliye latrob uniwérsitétining proféssori jéymis léybold (James Leibold) ning ortaq emgiki süpitide “Dostane küchler perwishi: xitayning Uyghur muhajirlar topigha qaratqan pa'aliyetliri” mawzuluq zor hejimlik doklat élan qilin'ghan idi. Mezkur doklatta uzundin béri sel qarilip kéliniwatqan xitay hökümitining muhajirlar siyasitidiki taktikiliri we alahidiliki, shundaqla xitayning Uyghur rayonigha qaratqan istratégiyeside bu xil muhajirlar siyasitidin qandaq paydiliniwatqanliqi analiz qilin'ghan.

Mezkur doklatta körsitilishiche, xitay hökümiti dölet ichide “Birliksep bölümi” dep atap kéliwatqan bu organning chet ellerge sozulghan uzun qoli arqiliq, chet ellerdiki Uyghur muhajirlar topini parchilash we ulargha tesir körsitishke urunidiken.

Doklatta körsitilishiche, shi jinping xitay kompartiyesining eng aliy rehberlik hoquqini qolgha alghandin kéyin, “Birliksep bölümi” dep atalghan bu organning roli téximu kéngeytilgen. 2021-Yili 1-ayda élan qilin'ghan “Xitay kompartiyesining birliksep xizmiti nizami” da xitay kompartiyesige eza bolmighan barliq shexslerning birliksep xizmitining obyékti ikenliki, bolupmu “Mu'eyyen tesirge ige wekillik shexisler” ning bu xil birliksep xizmitining asasliq nishani ikenliki éniq otturigha otturigha qoyulghan.

Doktatta otturigha qoyulushiche, xitay hökümitining “Birliksep xizmiti” yalghuz dölet ichide xitay kompartiyesi bilen bashqa partiye we guruhlar otturisidiki munasiwetni qoyuqlashturushtin bashqa, yene chet ellerde “‛dostane küchler‚ ni yétishtürüsh we ularni zoraytish” tek özgiche alahidilikke ige bolghan bir wezipinimu üstige alghan iken.

Doklatta körsitilishiche, muhajirettiki Uyghurlargha da'ir xizmetler bolsa “Dölet milletler ishliri komitéti” ning mes'uliyet da'iriside iken. Bu komitét xitayning “Merkiziy birliksep bölümi” ning biwaste bashqurushida bolidiken. Xitay hökümiti atalmish “Muhajirlarni jelp qilish” qatarliq namlardiki teshwiqatlar arqiliq, chet ellerdiki muhajirlarni özige tartish, bolupmu “Mu'eyyen tesirge ige wekillik shexisler” ni nishan qilghan halda, chet ellerde “‛dostane küchler‚ ni yétishtürüsh we ularni zoraytish” wezipisini üstige alghan iken.

Bu qétim ürümchide échilghan “Muhajirlar xizmet yighini” da “Weten'ge qaytip kelgen muhajirlarning weten üchün qoshqan töhpilirini teqdirlesh, ularning wetendiki uruq-tughqan, a'ile tawabi'atlirigha köngül bölüsh” tek bir qatar “Tartish küchi zor” siyasetler teketlen'gen. Halbuki, közetküchiler 2017-yilidin buyan chet ellerdiki mutleq köpchilik Uyghurlarning wetendiki uruq-tughqaliri bilen bolghan téléfon alaqisining pütünley üzülgenlikini ilgiri sürmekte.

Amérikadiki alem qatnishi idarsining aliy injénéri doktur erkin sidiq ependi bu heqte öz qarashlirini otturigha qoyup, xitay gerche “Muhajirlar yighini” dégendek türlük yighinlarni échip, her xil teshwiqatlarni élip bériwatqan bolsimu, emma xitayning Uyghur diyarida aliqachan shekillendürüp bolghan yoquri bésimliq basturush siyasitining özgermeydighanliqini, muhajirlarni jelp qilish taktikisining bir siyasiy oyun ikenlikini bildürdi.

Ilshat hesen ependi ürümchide échilghan mezkur yighinning peqet xitay hökümitining teshwiqat éhtiyaji üchünla échilghan bolmastin, belki yene chet ellerdiki Uyghurlar arisidin xitay hökümitining siyasitini qollaydighan bir türküm kishilerni özige tartish, ulargha melum menpe'etlerni bérish, hetta bésim ishlitish arqiliq ularni xitay hökümiti üchün xizmet qildurushni közlewatqanliqini tekitlidi.

Élshat hesen ependi yene xitay hökümitining ilgiriki yillardimu “Muhajirlar yighini” deydighan türlük teshwiqatlar arqiliq, chet ellerde özi üchün ishleydighan bir qisim küchlerni shekillendürüshke urunup kelgenlikini ilgiri sürdi.

Uning bildürüshiche, xitay hökümiti ilgiriki yillarda bu xil “Muhajirlar yighini” gha muhajirettiki bezi Uyghurlarnimu mexpiy teklip qilghanliqidek ehwallarning sézilgenlikini éytti. Uning bildürüshiche, xitay hökümiti chet ellerdiki elchixanilirini ishqa sélip, her xil sayahet pa'aliyetlirini uyushturush, soda ömeklirini teshkillesh arqiliq, xitay hökümitidin menpe'et alghan bir qisim Uyghurlarni yaki Uyghur bolmighan chet elliklerni sétiwalghan ehwallar köp qétim körülgen. Xitay hökümiti köp hallarda ularni chet ellerdiki Uyghur teshkilatliri we xitaygha qarshi pa'aliyetchilerning uchurlrini toplashqa mejburlighan. Undin bashqa yene ijtima'iy taratqularda bu xildiki kishilerni Uyghur teshkilatliri, pa'aliyetchiler, hetta xitayni tenqidligen gherb döletliridiki tesiri bar shexsler yaki hökümet xadimlirigha qarshi hujum qilishta paydilan'ghan.

Ilshat hesen ependining tekitlishiche, bu xil ehwallarda Uyghur teshkilatliri we pa'aliyetchiler, özliri turushluq döletlerdiki qanun organliridin yardem telep qilishi yaki bu xil ehwallarning aldini élishi kérek iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.