Mutexessisler: “Xitayning dunyagha xoja bolush gherizi xeterlik, emma u undaq asan emelge ashmaydu”

Muxbirimiz jewlan
2022.08.22
Prézidént jow baydén we shi jinping ukra'ina mesiliside söhbetleshken biraq söhbettin bek netije alalmighanliqi melum Prézidént jow baydén aqsaraydiki weziyet öyide tor arqiliq xitay re'isi shi jinping bilen söhbette. 2022-Yili 18-mart, washin'gton.
AP

Yéqinda “Tashqi siyaset” zhurnilida “Xitay néme qilmaqchi?” namliq bir maqale élan qilin'ghan bolup, “Xeterlik rayon-xitay bilen bolidighan toqunushlar” namliq kitabni yazghan hal brandis (Hal Brands) maykol békli (Michael Beckley) qatarliq aptorlar mezkur kitabning mezmunigha asasen bu maqalini teyyarlighan. Bu ikki aptor amérikaning diplomatiye we xewpsizlik organlirida ishligen tejribilik mutexssisiler bolup, bu maqaliside kommunist xitay hakimiyitining töt istratégiyesini nuqtiliq tehlil qilghan, bu töt istratégiye omumen xitayning töt gherizini körsitip bergen bolup, bular töwendikiche bayan qilin'ghan:

Birinchidin, xitay kompartiyeside her qandaq mustebit hakimiyetke oxshashla hoquqni ching tutup turushtin ibaret menggülük qara niyet bar. 1949-Yildin buyan xitay hakimiyiti özining dölet ichi we sirtidiki düshmenliri bilen éliship keldi, amérikani bashtin-ayagh düshmen qatarida körüp keldi. Amérika gerche nékson dewridin kéyin xitay bilen munasiwetni yaxshilap, xitaygha köp yardem bergen bolsimu, xitayning tarixiy öchmenliki héch waqit yoqalmidi.

Ikkinchidin, xitay kompartiyesi ilgiriki ichkiy urush we sirtqi tajawuz bilen qoldin ketken zéminlirini qayturuwélip, xitayni birlikke keltürüshni arzu qilip keldi. Shi jinpingning xitay xeritiside xitay kompartiyesining mutleq hökümranliqigha kiriwatqan xongkong we xitay hökümiti öz changgiligha élishni oylawatqan teywen bar.

Xitay kompartiyesining üchinchi gherizi, rayon xaraktérlik küch belbéghi shekillendürüsh. Bu gi'o-siyasiy rayonda xitay mutleq üstünlükke ige bolushi kérek. Emma sirtqiy küchler, bolupmu amérikaning tosqunluqi tüpeylidin xitay bir chetke qayrip qoyuldi.

Xitay hökümitining axiriqi gherizi, yeni istratégiyelik nuqtisi dunyawi üstünlükke érishish we axirida dunyaning xojisigha aylinish. Xitayning hökümet taratquliri we partiye orunlirining gépige qarighanda, künséri küchiyiwatqan xitay bügün hergiz amérika bashlamchiliq qiliwatqan xelq'ara tertipke könmeydu. Xitay re'isi shi jinping xéli burunla “Teqdirdash insanlarning dunyawi ortaq gewdisi” qurush pilanini tilgha algha bolup, pütün dunya belkim “Xitay kompartiyesining atidarchiliq qilishidiki bir a'ile” ge aylinishi mumkin dégen meninimu öz ichige alidu.

Maqalide körsitilishiche, amérika ilgiri natsistlar gérmaniyesi, yaponiye fashizimi we sabiq sowét ittipaqi bashchiliqidiki kommunizm tehlikisi qatarliq rezil siyasiy küchlerni ghulatqan qudretlik dölet bolup, xitay buni bilip turup amérikagha shilting étishtin özini tutalmaydighan halgha kélip qalghan. Amérikadiki rend siyaset tetqiqat merkizining xitay ishliri mutexessisi raymond ko (Raymond Kuo) ziyaritimizni qobul qilip, bu heqtiki köz qarashlirini bayan qilip mundaq dédi: “Xitay hazir qudret tépiwatqan chong dölet, halbuki amérika tarixta qayta-qayta güllen'gen chong dölet. Xitay özini amérikaning nishanigha aylinip qalghandek hés qilmaqta. Amérika nurghun ishlarni qildi, xitay bolsa, amérika teminlesh zenjirini üziwétip yaman qildi, dep qaridi. Hindistanning xitay bazirini igileshke zorlinishi, amérikaning teywen'ge we jenubiy déngizgha qaratqan siyasiti xitayni ‛amérika bizning tereqqiyatimizni cheklewatidu‚ dégen yerge apardi”.

Xitayning bu töt töt istratégiyesi bir-birige baghlinidighan bolup, xitay kompartiyesining qarishiche, peqet partiye rehberliki bolghandila xitayning esirlerdin buyanqi güllinish arzusi, yeni atalmish “Xitay chüshi” emelge ashidiken. Xitayning rayon we dunya xaraktérlik qudret tépishi xitay kompartiyesining hakimiyet béshidiki nopuzini téximu mustehkemleydiken.

Amérikadiki siyasiy weziyet analizchisi andérs kor radiyomizgha qilghan sözide xitay chüshini izahlap mundaq dédi: “Menche, bu yerde birla xitay chüshi emes, belki 1 milyard 400 milyon xitayning chüshi bar. Yeni bu xitaylarning turmush arzusi her xil her yangza. Xitay kompartiyesi özining arzusini 1 milyard 400 milyon ademge téngiwatqan gep. Xitay kompartiyesi ularning arzusini ishqa ashurush u yaqta tursun, belki ulargha ziyankeshlik qilip, ularning arzusini weyran qiliwatidu”.

Maqalide éytilishiche, xitay hökümitining eng burunqi idé'ologiyesi bolghan kommunizm hazir tashliwétilgen ehwalda, xitay hökümiti peqet xitay milletchilikini kücheytish arqiliq özining hakimiyet ornini saqliyalaydiken. Yene kélip xitay rehberliri milletchilik arqiliq abruy tikleydiken؛ milletchilik xitayni meyli dölet ichide yaki xelq'arada bolsun, herxil tenqid we bésimlargha taqabil turalaydighan, öktemlik qilalaydighan küchke ige qilidiken.

Xitay kompartiyesi xitay milletchilikidin paydilansa hakimiyet béshida mehkem turalaydighanliqini pemlep, “Xitay chüshi” ni otturigha qoyghan. Emma nöwette xitay chüshi bilen xelq'ara weziyet otturisida hang peyda bolghan. Xitay ishliri analizchisi raymond bu mesilige xitayning ichi we sirtidiki amillar nuqtisidin qarash kéreklikini bildürüp mundaq dédi: “2012 We 2013-yilliri xitayning xelq'aradiki ijabiy obrazi muqim idi. Emma shu waqittimu xitayning qerz qiltiqi we ul eslihe qurulushidiki süpet mesilisi endishe peyda qilghan. Zémin-téritoriye mesiliside, koriye bilen awstraliye xitaygha boysunushqa mejburlan'ghan. Jenubiy déngiz mesiliside xitay qoshna döletlerge tehdit peyda qildi. Bu amillar xitayning taza gülliniwatqan sodisigha tesir qildi. Xelq'ara ishlarda bolsa, xitay nurghun tosqunluqlarda duch keldi, bundaq ehwalda xitayning dawamliq güllinish chüshi emelge ashamdu? hazir xitayning omumiy ishlepchiqirish qimmiti (GDP) ning ösüshi astilap ketti. Xitay hökümiti téxi dawalinish bilen muhit bulghinish mesilisini hel qilmidi. Shunga, xitay téshidin saq turghandek qilghan bilen ichidin dez ketken bir memliket”.

Tetqiqatchi raymond xitayning küchlük döletke aylinish arzuyi bilen Uyghur we bashqa milletlerni qul emgikige sélish otturisidiki baghlinishni chüshendürüp mundaq dédi: “Xitayning iqtisadi tereqqiyati xitay üchün muhim, emma xitay bu meqsetke yétish üchünla Uyghurlarni lagérgha solap, mejburiy emgekke saldi dep qarimaymen. Yeni xitay hökümiti iqtisadiy güllinish we xitay chüshini emelge ashurushtin bekrek, shu rayonni ching tutup turush üchün Uyghurlargha bu qorqunchluq jinayetni qiliwatidu. Xitay yene xongkongghimu zerbe berdi, meqset u yerni iqtisadta téximu güllendürüsh emes, belki muqimsiz dep qarighan jaylarni siyasiy jehette qattiq kontrol qilish؛ bu ishtimu ular shundaq qilghan”.

Andérs kor ependi “Ejiba xitay mustebit we jahan'gir döletke aylinish üchün Uyghur we bashqa milletlerni qurban qiliwatamdu?” dégen so'alimizgha jawab bérip mundaq dédi: “Hökümet milliy perqni yoqitish, yeni irqiy qirghinchiliq yürgüzüsh arqiliq döletning hoquqini mustehkemleydu dégen'ge ishinidighanlar bar. Menche, bu özining putigha palta chapidighan, heyran qalarliq bir istratégiye. Chünki chong bir jem'iyette insanlar haman perqliq bolidu. Eger sen bir milletni yoqatsang, tibet, mongghullardek yene bir millet yaki falun'gongchilardek diniy guruppa otturigha chiqidu. Eger ularni öz turmushida yashashqa, öz eqlige tayinip istiqbalini tereqqiy qildurushqa, öz bélitini tashlashqa yol qoymisang, eger ulargha 1948-yil ‛b d t kishilik hoquq bayannamisi‚ gha kirgen kishilik hoquqni bermiseng, dölitingde ixtilap küchiyidu, siyasiy ixtilap kücheyse hökümitingmu weyran bolidu”.

Maqale aptorlirining qarishiche, amérika dunya boyche eng küchlük döletke aylan'ghanda démokratik qimmet qarishini qarshi alidighan bir dunyani berpa qilghan؛ sowét ittipaqi sherqiy yawropani kontrol qilghanda kommunistik diktatur tüzümni bazargha salghan. Küchlük döletler ara riqabette, idé'ologiye perqi muqerrer halda gi'o-siyasiy perqni keltürüp chiqiridu. Démokratik dölet bilen mustebit döletning öz xelqige qilghan mu'amilisimu asman-zémin perqlinidu. Xitay özini dunyagha ülge qilip körsitishke we dunyagha xoja bolushqa uruniwatqan, emma pütmes-tügimes ziddiyet qaynimigha patqan, téshi pal-pal, ichi ghal-ghal bir dölettur. Bundaq döletning shirin chüshi belkim qabahetlik chüshke aylinip kétishi mumkin.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.