Samir di'abning Uyghur élidiki siyasetlerni maxtishi eyibleshke uchridi

Insan heqliri qurulushliri, bir qisim mutexessisler we démokratik döletlerning xitayni “Irqi qirghinchiliq” we “Insaniyetke qarshi jinayet” bilen eyiblishining küchiyishige egiship xitay hökümiti chet'ellik zhurnalistlar, mutexessisler we siyasiyonlarni köplep Uyghur élige ziyaretke orunlashturushqa bashlighan. Shundin uzun ötmey ular öz döletlirige qaytqandin kéyin axbarat we her xil ijtima'iy taratqularda xitayning Uyghurlarni basturush siyasitini qollaydighan bayanatlarni qilghan. Uyghurlarning weziyitini yéqindin közitiwatqan mutexessisler bu xildiki kishilerning bayanlirini menpe'et üchün xitayning dépigha ussul oynashtin bashqa nerse emes, dégen pikirni algha sürmekte. Shuning bilen bir waqitta, ularni Uyghur iligha teklip qilish we ularni sözlitish qatarliq pa'aliyetler arqiliq, xitayning Uyghur élidiki kishilik hoquq depsendichiliki chétishliq tenqid we eyibleshni ret qilishni meqset qilghanliqini ilgiri sürmekte.

“Shinxu'a agéntliqi” ning xewiriGe asaslan'ghanda, “Ereb solchillar munbiri” ning bash maslashturghuchisi samir di'ab (Samir Diab) yéqinda ereb siyasetchiliri wekiller ömikining bir qismi süpitide Uyghur élini ziyaret qilghan. U döliti liwan'gha qaytip barghandin kéyin, teklip bilen Uyghur élini ziyaret qilghan bashqa chet'ellik mutexessis we muxbirlargha oxshash “Shinjangdiki milletler ittipaqliqi, alemshumul iqtisadiy tereqqiyat, güzel menziriler we mukemmel dinni erkinlik” ni maxtighan. Samir di'ab “Shinxu'a agéntliqi” ning muxbirigha bu heqte söz qilip mundaq dégen: “Uyghurlar xitaydiki bashqa milletlerge oxshash dinni étiqad erkinlikidin behrimen bolup, erkin diniy pa'aliyet qiliwatidu. Xitayning asasiy qanunida puqralarning diniy étiqadining kemsitishke uchrimasliqi belgilen'gen, dölet normal diniy pa'aliyetlerni qoghdaydu”.

Halbuki Uyghurlarning weziyitini yaxshi chüshinidighan kishiler xitay hökümitining bu xildiki “Awwal yégüzüp andin sözlitish” tek kona usulining héchqandaq yéngiliq emeslikini alahide tekitleydu. Bolupmu ularning “Shinjang heqqidiki hékayilerni yaxshi sözlesh” teshwiqatida bu hal téximu roshen eks etken. Amérikidiki siyasiy analizchi, doktor andérs kor (Anders Corr) ereb siyasetchiliri wekiller ömikining Uyghur ildiki ziyariti we ularning xitayning Uyghur siyasitini maxtap “Shinxu'a agéntliqi” qilghan bergen bayanatliri heqqide köz qarashlirini ipadilep mundaq dédi:

“Xitayning muxbir we bashqa salahiyettiki kishilerni shinjanggha teklip qilip sayahet teshkillishi sépi özidin teshwiqat oyuni. Xitay buningda küchining yétishiche Uyghurlargha qandaq mu'amile qilghanliqini körsitishke tirishidu. Elwette, ularni Uyghurlar solan'ghan jaza lagéri we terbiyelesh merkezlirige élip barmaydu ulargha kommunizm hökümranliqidiki Uyghurlarning heqiqiy turmushnimu körsetmeydu. Eksiche ulargha ussul oynighan we naxsha éytqan ‛xushal Uyghurlar‚ ni körsitidu. Ular yene yalghandin ‛asasiy qanunda kishilerge diniy étiqad erkinliki bérildi‚ deydu. Emma emeliyet undaq emes. Xitay hökümiti Uyghurlarni millet, til, medeniyet we din jehettin assimilyatsiye qilip, ularni kommunistik partiyege mutleq boysunushqa qistawatidu. Shinjanggha bérip mushu xildiki heqsiz sayahetke ishtirak qilghan zhurnalistlar exlaq pirinsiplirigha emel qilmaydu. Uyghur rayoni ulardin bek yiraq yer bolsimu ularning barliq chiqimini xitay töleydu. Yeni ular üchün méhmanxana we yémeklik heqsiz. Pul üchün xitayning dépigha usul oynash bolsa exlaqsiz axbaratchiliq qilmishidur. Bu bu zhurnalistlar bolsa buning bedilige xitay kompartiyesi we xitay kompartiyesining Uyghurlargha tutqan mu'amilisi heqqide ijabiy maqalilerni yézish heqqide sodilashqan.”

“Shinxu'a agéntliqi” ning xewiride körsitilishiche, Uyghur élige ziyaretke barghan samir di'abqa oxshash köpligen “Alim” we “Mutexessis” ler tushmutushtin söz qilghan. Ular sözliride xitay kompartiyesining “Shinjangda iqtisadiy tereqqiyatta mislisiz ilgirileshlerni qolgha keltürgenlikini, her millet xelqi bextiyar hayat ichide diniy étiqad erkinlikidin toluq behrimen boluwatqanliqini, amérika we bashqa gherb döletlirining shinjang siyasitini bahane qilip xitaygha qara chaplishining asasi yoqluqini” bildürgen.

Derweqe Uyghur élide ötken 30 nechche yilda ul mu'essese we bashqa munasiwetlik sahelerde ghayet zor özgirishler barliqqa kelgenliki melum. Emma bu özgirishlerdin behrimen boluwatqanlarning köchmen xitaylar boluwatqanliqi, yerlik xelq bolghan Uyghurlarning yilséri chetke qéqilip, eng eqelliy insaniy heqlerdin behrimen bolushqimu ilajisiz qéliwatqanliqi yéqinqi yillarda Uyghur qirghinchiliqining tashqi dunyagha melum bolushigha egiship köplep bilinishke bashlighan. Bu jehette Uyghurlardiki diniy étiqad amili Uyghur milliy kimlikining saqlinip turushidiki eng zor tosuq süpitide eng ejellik zerbige uchrighan sahelerning biri bolup qalghan. Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi, doktor hénrik shajiwski (Henryk Szadziewski) samir di'abning Uyghurlarning dinni erkinliki heqqide qilghan sözlirige reddiye bérip mundaq dédi:

“Samir di'ab Uyghur élidiki diniy pa'aliyetlerni medhiyeligen. Bu shexs solchi salahiyiti bilen Uyghur élidiki dinni pa'aliyetlerge qandaq baha berdi? buninggha bir néme démek qéyin. Bu yerde rayon xelqining hés-tuyghusi toghruluq gep-söz qilmighan. U yene xitayning asasiy qanunini neqil keltürüp, kemsitishning yoqluqini we diniy étiqad erkinlikining toluq mewjutluqini ispatlashqa urun'ghan. Bu xitay otturigha quyuwatqan teshebbuslarni qollashqa urunuwatqan bekmu ajiz tirishchanliq. Chünki asasi qanunning qeghezge yézilishi uningdin xelqning behrimen bolghanliqini yaki uning héqiqi ré'alliq ikenlikidin dérek bermeydu. Eger samir di'ab semimiy we chongqur bilimge ige shexs hemde obyéktip közetküchi bolsa idi, ehwal bashqiche bulatti. Lékin u undaq emes.”

Mezkur xewerde déyilishiche, samir di'ab amérika heqqide söz qilip “Amérika hazir xitayning ichki ishlirigha ariliship, Uyghur élidiki radikal unsurlarni qollash we xitayning siyasitige töhmet chaplashqa urunuwatidu. Ular mushu arqiliq xitayni ichki qisimdin yiqitip, ularning dunya sehniside qed kötürüshini chekleshke urunmaqta” dégen.

Doktor andérs kor samir di'abning yuqiridiki sözlirining qilchimu asasi yoqluqini alahide tekitlesh bilen birge uning sözlirige reddiye bérip mundaq dédi:

“Amérikining xitayda ashqun Uyghurlarni qollighanliqini ispatlaydighan héchqandaq pakit yoq. Bu külkilik, heqiqeten külkilik eyiblesh. Biz (amérika) kishilik hoquqni qollaymiz. Elwette, xitay buni burmilap, bizni ‛xitayning ichki ishlirigha arilashti‚ dewatidu. Xitay 1948-yili b d t kishilik hoquq xitabnamisini imzalidi. Buni imzalighan döletler pütkül xelq'ara sistémigha yéqin bolushi, yeni b d t ning qa'ide-pirinsiplirigha ri'aye qilishi kérek. Shundaqla kishilik hoquq qa'idilirige we démokratiyege hörmet qilishi we saylam élip bérishi kérek. Xitay kommunistik partiyesi buning héchbirini qilghini yoq. Shunga, xitay b d t ning qa'ide-pirinsiplirigha ri'aye qilidighan medeniyetlik döletlerge tewe emes, xitay özini ularning sirtida qoydi. Lékin biz (amérika) b d t ning qa'ide-pirinsiplirigha ri'aye qilghan medeniyetlik dölet.”

Melum bolushiche, samir di'ab mensup bolghan “Ereb solchilar munbiri” markisizim we léninizm nezeriyesini asasi yétekchi pirinsip qilidighan analizchilar we tenqidchiler guruppisi bolup, 1950-yillarning axiridin bashlap pelestin mesilisini chöridigen halda shekillen'gen. Shu sewebtin ular izchil türde xitay hökümiti bilen dostluq alaqisini saqlap kelgen.