Chet'ellerdiki “Xitay tilliq taratqular” xitayning Uyghur rayoni siyasitini aqlashqa seperwer qilinmaqta
2022.08.15
Xitay hökümiti yéqinda chet'ellerdiki atalmish “Xitay tilliq taratqular” ni Uyghur élige teklip qilip, “Junggo arzusini qoghlishish, güzel shinjang témisidiki sayahet we xewer ishlesh” pa'aliyiti uyushturghan.
Xitayning tengritagh torining 9- awghust künidiki xewiridin melum bolushiche, 1-awghust bashlinip 7- awghust ayaghlashqan mezkur pa'aliyet, xitay döletlik “Muhajirlar birleshmisi” ning orunlashturushi boyiche, Uyghur aptonom rayonluq xelq hökümiti axbarat ishxanisi we Uyghur aptonom rayonluq muhajirlar birleshmisi teripidin birlikte uyushturulghan.
Xewerde yene 7 künlük körgezme we sayahet pa'aliyitige, malayshiya, awstriye, gérmaniye, kanada, amérika, makaw qatarliq dölet we rayonlardin qatnashqan “Xitay tilliq taratqular” wekillirining “Shinjang heqqide yaxshi tesiratlargha ige bolghanliqi” ularning öz tili arqiliq mexsus bayan qilin'ghan.
Undaqta xitay hökümiti teripidin bir heptilik sayahetke uyushturulghan, chet'ellerdiki atalmish “Xitay tilliq taratqular” wekilliri néme üchün xitayning Uyghur rayoni siyasitini bundaq güzel ibariler bilen medhiyeleydu? yaki ular öz aldigha musteqil xewer ishlep kéliwatqan xelq'araliq musteqil taratqular wekillirimu?
Ene shu ziyaretke qatnashqan“Xitay tilliq metbu'at” larning biri kanadadiki“Ortaq yashash xelq'ara taratqular munbiri”, yene biri amérikadiki “Washin'gton xitay pochtisi” tor gézitidur. Amérika hökümiti we kanada parlaménti xitayning Uyghur élidiki siyasitini “Irqiy qirghinchiliq” we “Insaniyetke qarshi jinayet” dep békitken ehwal astida xitay hökümitining teshkillishi bilen Uyghur élide ziyarette bolghan mezkur metbu'atlarning xitayning siyasitige tutqan meydani we xewer ishlesh meqsiti qandaq?
Béyjingda mexsus alaqilishish ishxanisi bar kanadadiki“Ortaq yashash xelq'ara taratqular munbiri” ning kanada montré'aldiki orginigha urghan téléfonimizni alghan ayal xadim özining kanadadiki“Ortaq yashash xelq'ara taratqular munbiri” ning bashliqi xu shen ikenlikini hemde xewerde tilgha élin'ghan xu xey isimlik muxbirning ularning béyjingdiki ishxanisida turushluq mu'awin bash muherriri ikenlikini bildürdi.
Uningdin “Siz xitayning Uyghur rayonidiki siyasitige qandaq qaraysiz?” dep sorighinimizda, u özi bashquruwatqan tor békitide, ularning meydani ipadilen'genlikini bildürüp mundaq dédi: “Bizning taratqumiz bizning qarishimizni ipadilep bergen. Elwette men özüm u yerge barmidim. Yeni yuqum mezgilide u yerde ziyarette bolalmidim. Emma men bizning muxbirimizgha ishinimen. Xu xey ependi ishligen xewerler u öz közi bilen körgen ehwallar. U resimni nahayiti yaxshi tartidu, sinliq körünüshlernimu alidu. U özining uchur qanili arqiliq bu matériyallargha érishken. U yerdiki xelq ammisi intayin xushal iken. Ular naxsha éytip usul oynaydiken. U yerdiki xitaylar, qazaqlar, Uyghurlar hemmisi bille yashaydiken. U bularni eynen xewer qildi. Uning xewerliride resimler we yazmiche chüshendürüshler we sin körünüshliri bar. U u yerde özi körgenlirini, anglighanlirini ular bilen bille bolghan ehwallar heqqide melumat bermekte.”
Uningdin؛ “Emise siz xitay hökümitining Uyghur rayonidiki siyasitini qollaydikensizde?” dep sorighinimizda u keskin halda özining xitay hökümitining siyasitini qollaydighanliqini bildürüp mundaq dédi:“ Shundaq, toghra men ularning siyasitini toghra dep qaraymen. Men u yerde tarqitilghan sin filimlirini körgendin kéyin, andin muxbirimizni ewettim. Men gherb taratqulirining u yerge barmay turup bergen xewerlirige ishenmeymen. Ularning resim we sin körünüshliri yoq analizlirigha men we men wekillik qilghan xitay tilliq taratqular qoshulalmaymiz”.
Ziyaret dawamida, uningdin yene:“ Siz kanadadek démokratik dölette yashap turup, néme üchün nöwette qattiq eyiblesh obyékti boluwatqan xitay hökümitining Uyghur diyaridiki siyasitini aqlaydighan pikirlerni terghib qilisiz? Uyghurlar uchrawatqan irqiy qirghinchiliq heqqide xewer bergen gherb démokratik döletliridiki taratqularni xitay hökümiti uyushturghan pa'aliyette, aldin -ala hazirlan'ghan meydanlar ziyaret qilin'ghan xewerler sizche ishenchlikmu?”dégendek bir qatar so'allarni soriduq.
Emma u kanadadek démokratik dölette söz erkinliki barliqini tekitlep, bu so'allarning uni bi'aram qilghanliqini bildürdi. Shundaqla özi ewetken muxbirning xewerlirige qet'iy ishinidighanliqini, xitay hökümitining siyasitini “Toghra” dep qaraydighanliqini qayta-qayta tekitlidi.
Démek, xitay hökümiti Uyghur élige teklip qilghan“Ortaq yashash xelq'ara taratqular munbiri” ning bashliqi xu shenning kanada parlaménti, amérika hökümiti we bashqa bir qisim yawropa döletliri teripidin “Irqiy qirghinchiliq”, “Insaniyetke qarshi jinayet” dep békitilgen xitayning Uyghur qatarliq milletlerge qaratqan siyasitini “Toghra” dep aqlaydighanliqi melum.
Xitay muhajirlar birleshmisi teripidin mexsus teklip qilin'ghan chet'ellerdiki atalmish mezkur “ Xitay tilliq taratqular” ning mahiyiti, meydani chet'ellerdiki közetküchilerge ayding bolup, amérikada yashaydighan weziyet analizchisi ma jü ependining qarishiche, “Emeliyette bular xitayning chet'ellerdiki teshwiqat qoshunining bir qismi”.
Ma jü ependi mundaq dédi:“ Bu ehwalni köp tereptin chüshendürüsh mumkin. Aldi bilen biz körüwatqinimiz, ular teklip qilghan köp sandiki chet'eldiki taratqular emeliyette uning chet'el teshwiqat wasitilirining bir qismi. Yaki bolmisa “Jungxu'a birlikini teshebbus qilidighan> xitay tilliq taratqular. Bularning alahidiliki bolsa xitay dölitining birlikini teshebbus qilish. Ularning xitay hökümitining birliksep tarmaqliri bilen bilen alaqisi barmu? bu mesilini shu döletlerdiki qanun organliri tekshürüp békitishi kérek. Emma bizning jezm qilalaydighinimiz ularning hemmisi <ulugh jungxu'a birlikini> we <chong xitaychiliq> idiyesini teshebbus qilghuchilar we ularning warisliri”.
Ma jü ependi yene , aldinqi yillarda, xitaygha mayil dölet hökümetliri we gherb démokratik döletliridiki bir qisim musteqil taratqular muxbirlirini bu xil aldin'ala hazirlan'ghan ziyaret merkezliride sayahetke uyushturup kelgen xitay hökümitining néme üchün bu qétim peqet chet'ellerdiki xitay tilliq ijtima'iy taratqular wekillirini teklip qilish meqsiti heqqide mundaq dédi:
“Biz yene shu nuqtinimu körüshimiz kérek. Hazir ularning gherb démokratik döletliridiki taratqularni teklip qilishi tesliship ketti. Némishqa bundaq bolidu? bu bir mesilini ispatlap berdi. Ularning Uyghurlar we qazaq qatarliq bashqa az sanliq milletlerge qilghan zorawanliq qilmishliri, yeni 21- esirdiki insaniyetning nomusi hésablinidighan zorawanliqliri aldida, herqandaq bir chet'el taratquliri ular üchün öz wijdanini sétishni xalimaydighan weziyet shekillendi. Bu mesilide wijdanini sétiwatqanlar bolsa, ular uzun yillardin buyan terbiyelep yétishtürgen uning tashqi teshwiqati üchün xizmet qiliwatqanlar. Mana bu diqqet qilidighan bir nuqta”.
Ma jü ependining tekitlishiche, hazirqi weziyette xitay hökümitining gherb démokratik döletliridiki musteqil taratqularla emes, hetta xitayning yéqin dosti dep qaralghan döletler muxbirliri arqiliq öz teshwiqatini qilishqa urunushi teske toxtaydiken.
Dunya Uyghur qurultiyining shiwétsiyede turushluq bayanatchisi dilshat rishit ependining qarishiche, Uyghurlargha yürgüzüwatqan“Irqiy qirghinchiliq” jinayitini yoshurushqa urunuwatqan xitay hökümiti, bu xil yalghanchiliq teshwiqatlirining gherb démokratik döletliridiki musteqil taratqularni ishendürelmeydighanliqini tonup yetken. Shunga u hazir mexsus chet'ellerdiki atalmish “ Xitay tilliq taratqular” arqiliq öz teshwiqatini qilmaqta iken.
Dilshat rishit ependi, aldinqi yillarda gherb taratqulirida Uyghurlarning lagérlargha qamilish weziyiti, mejburiy emgekke sélinishi qatarliq xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzgen “Irqiy qirghinchiliq” pakitliri qatarliq, xitay hökümiti yoshurushqa urun'ghan ehwallarning dunyagha ashkarilan'ghanliqini neqil élip ötti.
Ma jü ependi bolsa, xitay hökümitining öz obrazini aqlash üchün bu xil teshwiqatlarni qilishqa mejbur ikenlikini körsitip mundaq dédi:“Ular elwette bu xil usulda teshwiqat élip bérishqa mejbur. Bu yerde tilgha éliniwatqan atalmish <chet'ellerdiki xitay tilliq taratqular> uning tashqi teshwiqatining bir qismi süpitide uning Uyghur rayoni heqqide xewer ishlewatidu. Xitay hökümitining bu xil istratégiyesi emeliyette zamandin qalghan, kargha kelmeydighan usul dések bolidu. Ular oxshimighan teshkilatlar, yeni muhajirlar birleshmisi, siyasiy kéngesh, memliketlik xelq qurultiyi, yaki chet'ellerdiki xitay birliki dégendek 3 terep teshkilatlirini ishqa sélip, xitay kompartiyesining siyasitining danaliqini we ulughlighini ispatlashqa urunup keldi. Emma méningche bu teshwiqatlarning ünümige yene baha bérishning hajiti yoq”.
“Tengri tagh” torining xewiride tilgha élinishiche, kanadadiki“Ortaq yashash xelq'ara taratqular munbiri” ning mu'awin muherriri xu xey öz tesiratini bayan qilip؛“Shinjangning hemme jaylirida jushqun keypiyat urghup turuptu, iqtisad tereqqiy qiliptu, sheherler güzel iken, kishiler bext ichide yashawétiptu. Men bu ehwallarni téximu köp kishilerge yetküzimen”, dégen. Malayshiyadiki “ Xelq'ara xitay tilliq taratqular birleshmisining re'isi shü bingyi Uyghur aptonom rayonluq muzéydiki ziyarettin kéyin, tesiratini sözlep:“Birmu-bir tarixiy yadikarliqlar shinjangning ezeldin xitayning ayrilmas bir qismi ikenlikini we köp milletlik rayon ikenlikini ispatlap béridu” dégen.