Xitayning Uyghur zéminidiki qézilma bayliqlarni talan-taraj qilish chare-tedbirliri köpeymekte
2024.10.05
Xitay hökümiti Uyghur diyarini nuqtiliq istratégiyelik énérgiye bazisigha aylandurush pilanini otturigha qoyup, rayonda xitayning énérgiye bayliqi sana'et topini aktipliq bilen shekillendürüsh we kéngeytishke urunuwatqan bolup, yéqinda “Kanchiliqning yuqiri süpetlik tereqqiyatini ilgiri sürüshtiki bir qanche tedbir” ni élan qilghan.
Xitayning “Xelq tori” 27-séntebir chiqarghan xewerdin qarighanda, Uyghur aptonom rayonluq hökümet élan qilghan “Bir qanche tedbir” de, “Yéshil énérgiye bayqashni kücheytish, gé'ologiyelik charlashqa yardem bérish salmiqini ashurush, qézilma bayliqlarni qidirip tekshürüsh we échishni ilgiri sürüsh, métan gazi bayliqini charlash we échishni tézlitish, kan hoquqini yötkesh soda qa'idisini mukemmelleshtürüsh, pen-téxnikiliq yéngiliq yaritishni kücheytish” qatarliq siyaset-tedbirler körsitilgen.
Xewerde yene, yuqiriqi “Tedbirler” arqiliq qézilma bayliqlarni qézishning yéngi basquchluq istratégiyelik heriket nishanini emelge ashurush, shinjangning döletning énérgiye we bayliq bixeterlikige kapaletlik qilishtiki muhim rolini toluq jari qildurush tekitlen'gen.
Xitayning yéqinqi yillardin buyan Uyghur diyarini xitayning istratégiyelik énérgiye bazisigha aylandurushqa küchewatqanliqi, kömür, néfit, tebi'iy gaz we her xil qimmetlik kan bayliqlirini qézishni kéngeytip, her qaysi kan rayonlirida xitayning énérgiye bayliqi sana'et topini shekillendürüshke urunuwatqanliqi melum.
Mutexessisler yéngi élan qilin'ghan bu atalmish “Bir qanche tedbir” ning xitayning iqtisadi üchün istratégiyelik ehmiyetke ige bolushtin bashqa yene, ularning yéqinqi yillardin buyan Uyghur élide insaniyetke qarshi jinayet sadir qilishidiki muhim sewebliridin biri ikenlikini ilgiri sürmekte.
Amérikadiki rend siyaset tetqiqat merkizining xitay ishliri tetqiqatchisi, doktor raymond ko bu heqte pikir bayan qilip mundaq dédi: “Nöwette xitayning iqtisadiy astilash mesilisige duch kelmekte. Emma hazir öy-mülük we qurulush saheside éghir kirizis bolghachqa, xitay öz nishanini bashqa sahelerge qaritip, iqtisadini ilgiri sürüshke urunmaqta. Buning ichide éksport eng muhim kesiplerning biri bolup, xitay éksport bazirigha minérallar we kem uchraydighan métal qatarliq xam eshyalarni teminlishi kérek. Hemmige melum bolghinidek, hazir halqiliq xam eshyalar biz ishlitidighan barliq éléktironluq mehsulatlirini yasashqa ishlitilidighan kem uchraydighan éléméntlardur. Eger xitay bu sahediki bazarni igiliyelmise, öz iqtisadini eslige keltürüsh istratégiyesi buzghunchiliqqa uchraydu”.
Doktor raymond ko ziyaret dawamida, xitayning hazir dunyadiki kem uchraydighan medenler, halqiliq minéral maddilarni ishlepchiqarghuchi eng chong dölet ikenlikini, Uyghur élining bolsa ashundaq bayliqlar köp chiqidighan rayon ikenlikini eskertti. Uning bildürüshiche, yer sharida kem uchraydighan medenlerning qézilishi muhitni éghir derijide bulghaydiken. Shunga bu nuqtidin élip éytqanda, bu minéral maddilarni qézish üchün kishiler muhitning éghir bulghinishini qobul qilish we yaki bu bayliq menbelirini qézishtin waz kéchishtek ziddiyetke duch kélidiken. U mundaq dédi: “Shinjangda bu xil minéral maddilar köp. Halbuki, xitay hökümitining bu jehettiki muhit asrash belgilimisi kemchil. Shunga buni éghir toqunush déyishke bolidu. Xitay hökümiti hazir bu sahediki nurghun mehsulatlarni kontrol qiliwatqan bolup, ular xitaygha iqtisadiy ewzelliklerni élip kélidu. Emdi shinjangdiki qézilma bayliqlarni qézishqa kelsek, xitay hökümiti shinjangdiki tebi'iy bayliqlarni téximu köp qézish arqiliq, téximu keng bazarni igiliyeleydu. Chünki bularning hemmisi xitay hökümitining paydisigha xizmet qilidu, shuningdek xitay hökümitining rayon'gha bolghan kontrolluqini kücheytidu.”
Melum bolghinidek, xitay ishghaliyitidiki Uyghur élining mol qézilma bayliqliri bügün xitayning iqtisadiy tüwrükige aylinip qalghan bolup, xitayning dunyagha xoja bolushtek “Chüshi” ni ishqa ashurushida halqiliq rol oynap kelmekte.
Yaponiyede tebi'iy jughrapiye penliri boyiche doktorluq unwani alghan alghan, hazir türkiyediki istanbul aydin uniwérsitéti sayahet bölümining oqutquchisi bolup ishlewatqan doktor gülmire berdash xanim, Uyghur élining qézilma bayliqliri heqqide toxtaldi. U yene, xitayning yéqinqi yillardin énérgiye kirizisini hel qilish üchün, bu qézilma bayliqlarni ghayet zor meblegh küchi we téxnikisini ishlitip talan-taraj qiliwatqanliqini tekitlidi.
Doktor gülmire berdashning bildürüshiche, xitayning bu heqtiki istatistika melumatlirigha asaslan'ghanda 2023-yili Uyghur élining xam néfit mehsulat miqdari 32 milyon 701 ming tonna, tebi'iy gaz chiqirish miqdari 41 milyard 730 milyon kub métir bolup, 2022-yili bilen sélishturghanda %6 ashqan. Igilinishiche yene, xitayning “Shinjangning kömürini ichkirige toshush” pilani boyiche ötken yili 120 milyon tonna kömür, “Shinjangning tokini ichkirige yötkesh” pilani boyiche boyiche 126 milyard 300 milyon kilowat sa'etlik tok ichkirige mangdurulghan bolup, bu ötken yilgha qarighanda %26.7 Ashqan hemde xitaydiki nechche yüz milyon ahalini tok bilen teminligen.
Uyghur kishilik hoquq qurulushi tetqiqat ishxanisi diréktori hénriy shajiwiski, xitayning Uyghur élidiki qézilma bayliqlarni échish, tereqqiy qildurushning uning istratégiyelik iqtisadi üchün intayin muhim ikenlikini tekitlep mundaq dédi:
“Melum bolghinidek, Uyghur rayonida qayta hasil bolidighan énérgiyege kéreklik halqiliq minéral maddilar bar. Hazir bu kesip we sahe üzlüksiz tereqqiy qilip, dunya iqtisadining istratégiyelik qismigha aylandi. Bu nuqtidin éytqanda, bu qézilma bayliqlar xitayning iqtisadiy tereqqiyatigha türtke bolupla qalmay, yer shari iqtisadining tereqqiyatighimu türtke bolidu. Hazir dunya bazirining téximu köp ülüshini igilesh xitay üchünmu nahayiti muhim bolup, bu uning istratégiyelik halda Uyghur élidiki bu bayliqlarni kontrol qilishidin dérek béridu. Yene bir jehettin élip éytqanda, bashqa döletler bu halqiliq minéral maddilar arqiliq qayta hasil bolidighan énérgiyege érishishke tirishiwatidu. Shunglashqa, bu xitay iqtisadi üchün istratégiyelik ehmiyetke ige bolup, xitayning kelgüsi iqtisadini kontrol qilishigha imkaniyet yaritip béridu.”
U yene, xitay kompartiyesining Uyghur élining qézilma bayliqlirini jiddiy rewishte monopol qilishining mahiyette, uning 2017-yilidin bashlap Uyghurlarni keng kölemlik basturushidiki seweblirining biri ikenlikini tekitlep mundaq dédi:
“Méningche, xitayning istratégiyelik iqtisadiy pilani Uyghur rayonining qézilma bayliqlirigha qarita yürgüzülüwatqan bolup, bu öz nöwitide xitayning Uyghur rayonida insaniyetke qarshi jinayet sadir qilishidiki seweblerdin biridur. Chünki xitayning bu rayonda élip barghan ishghaliyiti, herbiy küchi, iqtisadiy we emgek küchi qatarliqlarning hemmisi keng menidin élip éytqanda, ularning bu zémin'gha qarita igidarchiliq qilishi bilen chemberchas baghlan'ghan. Elwette, ularning bu rayondiki nahayiti muhim bolghan medeniyet qatlimini weyran qilishi, milletlerni assimilyatsiye qilishmu shuning ichide. Bu amillar Uyghur rayonidiki xelqning basturulushidiki sewebler bolup, qézilma bayliq bularning ichidiki bir seweb dep qaraymen.”
Mutexessislerning éytqinidek, xitay hökümitining Uyghur élini énérgiye bazisigha aylandurush üchün yolgha qoymaqchi bolghan “Chare-tedbir” liri mahiyette ularning ichki we tashqi gherezlirini ishqa ashurushning téximu yuqiri pellige örlewatqanliqini körsitip bermekte.