Таҗсиман вирусида төвәнләватқан америка-хитай мунасивити йеңи рекорт яратмақта

Мухбиримиз әзиз
2020.04.02
tramp-trump-virus-heqqide.jpg Президент доналд трамп ақсарайниң җамис бради ахбарат доклат бериш өйидә таҗсиман вирус һәққидә сөз қилмақта. 2020-Йили 1-апрел, вашингтон.
AP

Нөвәттә пүтүн дуняға қорқунчлуқ ваба сүпитидә ямраватқан таҗсиман вируси өзиниң вәһимисигә қошуп дуняви тәртиптиму бәзи түплүк өзгиришләрни барлиққа кәлтүрүшкә башлиди. Болупму 21-әсирдики “дуняви сиясий җуғрапийәниң омуми рамкисини һасил қилғучи күчләр” дәп қариливатқан америка билән хитай оттурисида вирусниң мәнбәси һәққидики пикирләрдин башланған дипломатийә җидили нөвәттә ғәйрий шәкилдики риқабәтләр, тоқунушлар һәмдә сиясий түс алған милләтчилик һәрикәтлиригә сорун һазирлимақта.

Болупму хитай һөкүмитиниң “таҗсиман вируси америкадин вухән шәһиригә тәнтәрбийә мусабиқисигә қатнашқили кәлгән әскәрләрдин тарқалған” дегән мәзмундики баянатлири оттуриға чиққандин кейин америка һөкүмитиниң юқири қатлимидикиләр бу вирусни “вухән вируси” яки “хитай вируси” дәп аташ керәкликини, чүнки буниң мәнбәси хитай икәнликини алаһидә тәкитлиди.

Америка-хитай оттурисидики дипломатик мунасивәттә өткән йерим йилдин буян давам қилип келиватқан достанилиқниң мушу қетимқи вирус вабасидин кейин әң төвән чәккә йетиши һәмдә буниңда көрүлгән бу хил очуқ-ашкара дүшмәнлик хаһиши тоғрисида америкадики күндилик тамашибинлири милйондин ашидиған вох ахбарат ториниң баш муһәррири езра клейн йеқинда бу саһәдики көзгә көрүнгән мутәхәссис, “арзулар дәври: йеңи хитайда байлиқ, һәқиқәт вә етиқад қоғлашмиси” намлиқ әсәрниң аптори еван оснос билән буниңдики бирнәччә мәсилини очуқ шәкилдә муһакимә қилди.

Еван осносниң пикричә, хитай һөкүмити нөвәттә 21-әсирдә барлиққа келиш алдида турған дуняви тәртипниң һасил болушиға биваситә йетәкчилик қилишни истәватқан болуп, бу җәһәттә американиң 20-әсирдики ролини қайтидин ойнап чиқишни бәкму арзу қилмақта икән. Америка җамаити болса бу хил ғайәт зор арзуниң зорийиватқанлиқини техи йеқинда тасадипий һалда байқиған болуп, хитай һөкүмитиниң шәхсийәт макани, кишилик һоқуқ вә игилик һоқуқ қатарлиқ саһәләрни өз мәнтиқиси бойичә қайтидин шәрһиләш паалийитидин буни техиму чоңқур һес қилип йәткән. Болупму уйғур дияридики мислисиз юқири техникилиқ назарәттә бу һал бәкму рошән әкс әткән. Йәнә келип 1994-йили иқтисадий қуввәттә италийәгиму йәтмәйдиған хитай һазир америкадин қалсила дуня бойичә иккинчи орундики иқтисадий зор күчкә айланған. Шундақла америка һөкүмити вә хәлқи болса өзлириниң хитайдин күткән ишәнчиниң барғансери суға чилишиватқанлиқини тонуп йәткән.

Әмма риясәтчи езрани һәйран қалдурғини мушундақ бир зор иқтисадий күч болған хитайниң таҗсиман вирус тарқилишқа башлиғанда буни контрол қилишқа аҗиз кәлгини болған. Йәнә келип бу һәқтә әң дәсләп һәқиқәтни сөзлигән һәмдә башқиларни агаһландурған дохтурларниң “зувани өчүрүлгән”. Шу сәвәбтин вухән шәһирини қамал қилиш буйруқи чүшкәндә аллиқачан бу шәһәрдики аһалисидин йәттә милйон кишиниң башқа җайларға кетип болғанлиқи мәлум болған. Буниң билән бу ваба пүтүн хитайға ямрап, әрзан әмгәк күчи базири болған хитай иқтисадини еғир вәйранчилиққа учратқан. Иқтисадий җәһәттә бу қәдәр еғир оңушсизлиққа дуч кәлгән хитай һөкүмити бу қийин вәзийәттин халас болуш үчүн дәрһалла милләтчилик хаһишиға йол ачқан һәмдә американи әйибләшкә өткән. Буниң билән нурғун қәбиһ вә хәтәрлик гәп-сөзләр оттуриға чиққан.

Обзорчи еван осносму бу пикиргә қошулидиған болуп, хитай һөкүмитиниң америка билән болған мунасивитидә қачаники бир зөрүрийәт һасил болғанда дәрһалла “чәтәлдин дүшмән пәйда қилиш” тәк бир тәйярлиқни пүттүрүп қойғанлиқиға гуман қилмайду. Болупму мушу қетимқи вирус мәсилисидә хитай ташқи ишлар министириниң баянатчиси болған кишиниң һечқандақ дәлил-испатсизла “вирусни америка әскәрлири вухәнгә елип кәлгән” дәп ашкара җар селиши дәл мушу тәйярлиқниң бир мәзмуни икән. Буниң билән америка-хитай мунасивитидә әслидинла пәйда болуватқан дәз техиму йоғиниған.

Езраниң пикричә, бу қетимқи таҗсиман вирусниң ямриши көрүлмигән әһвалдиму америка билән хитай оттурисидики мунасивәтниң һазирқи һалитини “өрләш” тин көрә “төвәнләш” һалитидә тәсәввур қилиш бираз әқилгә уйғун келидикән. Еван болса бу нуқтини ақсарайдики мунасивәтлик әмәлдарларниң “икки тәрәп мунасивити омумән төвәнләшкә йүзләнмәктә” дегән хуласә йәкүнини нәқил кәлтүргән һалда тәстиқлайду. Болупму уйғур дияридики милйонлиған кишиниң лагерға қамилиши һәмдә буниңға мунасивәтлик кишилик һоқуқ мәсилилиридә икки тәрәп қаттиқ тиркишиватқан болуп, йеқинқи йиллардин буян хитай һөкүмитиниң америка ширкәтлиригә мәнсуп техникиларни өзиниң қилиш урунушлири бу хилдики тиркишишни техиму юқири пәллигә иттәрмәктә икән.

Еванниң қаришичә, хитай тәрәптин елип ейтқанда хитай һөкүмити сабиқ совет иттипақиниң һалак болушини “ғәрбтики дүшмән күчләрниң сиңип кириши” гә бағлайдиған болуп, ши җинпиң ғәрбтики ашу хил күчләрниң өз әтрапидики өзигә қарши өктичиләр билән тил бириктүрүвелишидин бәкму әнсирәйду. Шу сәвәбтин ши җинпиң ташқи күчләрни “дүшмән” тәсвиридә оттуриға чиқиришта уларниң идийологийәсини әң хәвплик амил, дәп қариған. Бу болса өз нөвитидә америка билән хитай оттурисидики мунасивәттә муқәррәр төвәнләш барлиққа келишниң бир муһим сәвәби болуп қалған.

Мәлум болушичә, америка-хитай мунасивитидә көрүлүватқан йириклик һәмдә сода урушидин келип чиққан сүркилишләр нөвәттә илгирики иҗабий амилларни бир-бирләп йоқ қиливатқан болуп, икки тәрәп мунасивити “мав зедоң дәвридин буянқи әң төвән сәвийигә чүшүп қалмақта,” дәп тәсвирләнмәктә икән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.