Хитай африқида йеңи мустәмликичилик йолға қоюватамду?


2006.12.20

xitay-afriqa-200.jpg
Хитай дөләт рәиси ху җинтав 2006 – йили 26 – април күни нигерийә президенти Olusegun Obasanjo билән көрүшмәктә. Хитайниң енергийигә болған еһтияҗи үчүн ху җинтав африқидики нефит ишләпчиқиридиған әң чоң дөләт ногирийигә барған иди. AFP

Хитай – африқа мунасивәтлири ахирқи күнләрдә хәлқара җәмийәт алаһидә диққәт қилидиған қизиқ темиларниңниң бири болуп қалди. Хитай даирилири африқа әллири билән болған сода - иқтисади мунасивитиниң һәр иккила тәрәпни мәнпәәтдар қилиш асасиға қурулғанлиқини билдүрмәктә. Лекин хитайниң африқа сияситини тәнқид қилғучилар, хитайниң райондики һәрикитини "йеңи мустәмликичилик" әйиблимәктә. Кишилик һоқуқи тәшкилатлириниң қаришичә, хитай райондики дөләтләр болған мунасивәттә нефитни, дәп хәлқара җәмийәт қобул қилинған ортақ кишилик һоқуқ өлчәмлирини чөрүп ташлиған.

Хитай - африқа мунасивәтлири франсийә дөләт мудапиә министири мешил аллот - марриениң йеқинда хитай тоқунуш ичидики африқа әллиригә көпләп қорал - ярақ сатмақта, дәп әйиплишидин кейин, хәлқара җәмийәтниң диққитини қайта өзигә тартти. Бу ғәрб әллириниң хитайниң африқа сияситини тунҗи қетим әйиплиши әмәс.

Хитайниң африқида сиясий тәсирини күчәйтиш қара нийити бар

Франсийә дөләт мудапиә министири аллиот - маррие, франсийә парламентиниң юқири палатасида қилған сөзидә, африқидики тоқунуш боливатқан дөләтләргә көпләп қорал - ярақ сетиш бу дөләтләрдики тоқунушни техиму улғайтмақта, дәп тәкитлигән шундақла у, хитайниң африқиға мәбләғ селишида қара нийити бар, дәп әйиблигән иди. Анализчилар болса хитайниң африқа әллирини қорал - ярақлар билән тәминләштики асаси ғәризи нефит вә кан байлиқиға еришиш, дәп көрсәтмәктә шундақла хитай африқа сияситидә "көрәңлик", қиливатиду, дәп қаримақта.

Ройтерс ахбарат агентлиқиниң хәвәр қилишичә, франсийә дөләт мудапиә министири мешил аллиот- марреи франсийә юқири палатасидики сөзидә, "хитай сода саһәси африқидики нурғун саһәләргә, болупму нефит, рәңлик метал вә күндилик буюмлар содисиға сиңип кирди. Хитай һөкүмити африқа рәһбәрлиригә африқа билән өз ара мәнпәәт йәткүзидиған мунасивәт қуридиғанлиқини билдүрсиму, лекин әмилийәттә африқиниң кан байлиқини бөлүвелиш, сияси тәсирини күчәйтиш қара нийити бар", дәйду.

Аллиот марреиниң әскәртишичә, хитай африқидики дөләтләр билән мунасивитини яхшилаймиз, десиму, лекин имбарго қоюлған бәзи дөләтләрдә хитайда ишләнгән қорал - ярақларни көпләп пәйда болуши франсийиликләрниң диққитини қозғиған. Америкидики җоңго сиясити тәтқиқат орниниң мутәхәссиси лю шавҗуйниң әскәртишичә, хитай қораллирини африқиға чиқириш африқиниң тәбий байлиқини қолға кәлтүрүш билән зич мунасивәтликтур. У, хитайниң африқида пут тирәп туруш үчүн кона мустәмликиләр маңған йолда кетиватқанлиқини билдүрди.

Хитайниң африқидики йоли – кона мустәмликичилик йоли

Америкидики җоңго сиясити тәтқиқат орниниң мутәхәссиси лю шавҗуйниң әскәртишичә, хитай қораллирини африқиға чиқириш африқиниң тәбий байлиқини қолға кәлтүрүш билән зич мунасивәтликтур. У, хитайниң африқида пут тирәп туруш үчүн кона мустәмликиләр маңған йолда кетиватқанлиқини билдүрди. У мундақ дәйду:

"Тәрәққият байлиққа еһтияҗ. Африқа болса җуңгониң әң чоң үмиди. Африқини хитай иқтисади тәрәққият бошлуқини толдуридиған муһим истратегийилик район дийишкә болиду. Шуңа җоңго үчүн бу йәрдә пут тирәп туруш мәсилиси мәвҗут. Лекин һазирқи әһвалдин қариғанда җуңгониң бу районда тутқан асаси йоли кона мустәмликичилик йолида меңиштур. Бу йеңи тәпәккүр йоли әмәс".

Франсийә дөләт министири аллиот марреий, франсийә кеңәш палатасики сөзидә, "чоң дөләтләрниң африқа тәрәққиятиға ярдәм бериши бизни биарам қилмисиму, лекин бу ярдәм димократийини илгири сүрүш асасида елип берилиш керәк", дәп тәкитлигән. Униң әскәртишичә, африқидики тоқунуш боливатқан дөләтләргә қорал - ярақ бериш бу йәрдики тоқунушни техиму күчәйтмәктә. У, франсийилик әскәрләрниң чад вә оттура африқа җумһурийитидики топилаңларни бастуруш җәрянида исянчиларниң қолида хитай қораллириниң барлиқини көргән. Лю шавҗуй, хитайниң африқидики тәрәпләрләргә қорал - ярақ бериш һәрикитини кона мустәмликичиликниң һәрбий ишғалийити билән пәрқләнмәйду, дәп көрсәтти.

Лю шавҗуйниң әскәртишичә, "хитай кона мустәмликичиләргә охшаш африқидики дөләтләрдә һәрбий ишғалийәт һәркити елип бармиған болсиму, лекин җоңгониң йәрликтики бир тәрәпни қоллап йәнә бир тәрәпкә қарши туруш, уларға қорал - ярақни бериш, буниң билән өзиниң сияси тәсир күчини күчәйтиш бу усуллар кона мустәмликичилик усули билән охшаштур".

Африқиниң байлиқи вә базириға көз тикиш у йәрниң техиму намрат вә арқида қелишини кәлтүрүп чиқириши мумкин

Хәлқарада бәзи анализчилар хитайниң африқа сияситини йеңи мустәмликичилик, дәп тәриплимәктә. Лекин лю шавҗуй, буни йеңи мустәмликичилик дейиш үчүн алди билән йеңи мустәмликичиликниң нимә икәнликигә тәдбир беришкә тоғра келидиғанлиқини билдүрди. У, "йеңи мустәмликичилик бу бир йеңи уқум. Йеңи мустәмликичиликниң нимә икәнликигә һазирғичә һичким ениқлима берип бақмиди. Биз дуня тарихидин кона мустәмликичиликниң нимә икәнликини билимиз. Бәзиләр йеңи мустәмликичилик капитализм, десә, йәнә бәзиләр йәршаирилишиш, дәп қаримақта. Қисқиси буниң бәлгилик ениқлима берилгән әмәс", дәп көрсәтти. Лекин лю шавҗуй, хитайниң африқа сияситидә африқидики кона йеңи хата сиясәтләрниң тәҗрибә - савақлиридин тәлим алмиғанлиқини әйиблиди. У, "әң кона тәҗрибә савақларниң бири африқини һәрбий ишғалийәт билән бойсундуруштур. Африқини һәрбий васитиләр билән қалаймиқан қилиш бу африқиға ярдәм беришниң йоли әмәс. Иқтисади җәһәттә африқиниң тәбий байлиқиға көз тикиш шундақла у йәрни товар сатидиған базар қатарида көрүш буму яхши усул әмәс. Бу африқиниң техиму намрат вә арқида қелишини кәлтүрүп чиқириши мумкин, " дәйду.

Люниң әскәртишичә, африқиға ярдәм беришниң әң яхши йоли шу җайниң йәрлик игиликини тәрәққи қилдуруш яки йәрлик игиликигә ярдәм бериштур. У, хитайни африқа мәсилисидә "көрәңлик" қилиш билән әйиблиди. Лю шавҗуй буни "җоңгочә алаһидиликкә игә бир кесәллик, " дәйду. Униң әскәртишичә, хитайниң африқа сияситиниң давриңи чоң болсиму, лекин хитайниң әмилий иқтидари вә күчи униң давриңичилик әмәс. У бу әһвални җең хениң ғәрбий окянға сәпәр қилип, падишаһниң һәйвиси көрсәмәкчи болғанлиқиға охшатти.

Хитай африқидики мәпәәтни дәп кишилик һоқуқ өлчәмлирини чәткә қайрип қойди

Кишилик һоқуқи мәсилиси хитай - африқа мунасивитидә хәлқара кишилик һоқуқи тәшкилатлирини биарам қиливатқан йәнә бир мәсилә. Хәлқара кишилик һоқуқи тәшкилатлири хитайни африқа билән сода қилғанда нефитни көздә тутуп, хәлқара кишилик һоқуқи өлчәмлирини бир чәткә қайтип қойди, дәп әйиплимәктә.

Лю шавҗуй, "өз хәлқиниң кишилик һоқуқиға һөрмәт қилмайдиған, өз пуқралирини адәм қатарида көрмәйдиған бир дөләтниң африқида кишилик һоқуққа һөрмәт қилишни күтүшкә боламду?" дәп көрсәтти. У, хитайниң африқа сиясити қисқа муддәттә униң мәнпәәтигә ярисиму, лекин узун мудәттә шу җайниң хәлқини көздә тутидиған бир сиясәт болмиса, буниң ахирқи һесабта зиддийәт кәлтүрүп чиқиридиғанлиқини билдүрди.

Хитай һөкүмити франсийә дөләт мудапиә министириниң сөзини хитай - африқа мунасивәтлиригә қаритилған "иғвагәрчилик" һәрикити, дәп әйиблигән. Хитай ташқи ишлар министирлиқи баянатчиси коң чүән, бу һәқтики бир баянатида "гәрчә мән җоңго - африқа мунасивитидин әнсирәйдиған киши вә дөләтләрниң роһи һалити вә мәқсидини билмисәмму, лекин бу кишиләргә дәвр вә вәзийәтниң өзгәргәнликини билдүрүп қоймақчи. Җоңго - африқа иттипақлиқи вә һәмкарлиқиға тосалғу болидиған яки җоңго - африқа мунасивитигә "иғвагәрчилик" қилидиған һәр қандақ сөз һәрикәтләр африқа хәлқиниң қарши елишиға еришмәйду", дәйду. (Әркин)

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.