Xitay afriqida yéngi mustemlikichilik yolgha qoyuwatamdu?

• Muxbirimiz erkinning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Xitay dölet re'isi xu jintaw 2006 – yili 26 – april küni nigériye prézidénti Olusegun Obasanjo bilen körüshmekte. Xitayning énérgiyige bolghan éhtiyaji üchün xu jintaw afriqidiki néfit ishlepchiqiridighan eng chong dölet nogiriyige barghan idi. AFP

Xitay – afriqa munasiwetliri axirqi künlerde xelq'ara jem'iyet alahide diqqet qilidighan qiziq témilarningning biri bolup qaldi. Xitay da'iriliri afriqa elliri bilen bolghan soda - iqtisadi munasiwitining her ikkila terepni menpe'etdar qilish asasigha qurulghanliqini bildürmekte. Lékin xitayning afriqa siyasitini tenqid qilghuchilar, xitayning rayondiki herikitini "yéngi mustemlikichilik" eyiblimekte. Kishilik hoquqi teshkilatlirining qarishiche, xitay rayondiki döletler bolghan munasiwette néfitni, dep xelq'ara jem'iyet qobul qilin'ghan ortaq kishilik hoquq ölchemlirini chörüp tashlighan.

Xitay - afriqa munasiwetliri fransiye dölet mudapi'e ministiri méshil all'ot - marri'éning yéqinda xitay toqunush ichidiki afriqa ellirige köplep qoral - yaraq satmaqta, dep eyiplishidin kéyin, xelq'ara jem'iyetning diqqitini qayta özige tartti. Bu gherb ellirining xitayning afriqa siyasitini tunji qétim eyiplishi emes.

Xitayning afriqida siyasiy tesirini kücheytish qara niyiti bar

Fransiye dölet mudapi'e ministiri alli'ot - marri'é, fransiye parlaméntining yuqiri palatasida qilghan sözide, afriqidiki toqunush boliwatqan döletlerge köplep qoral - yaraq sétish bu döletlerdiki toqunushni téximu ulghaytmaqta, dep tekitligen shundaqla u, xitayning afriqigha meblegh sélishida qara niyiti bar, dep eyibligen idi. Analizchilar bolsa xitayning afriqa ellirini qoral - yaraqlar bilen teminleshtiki asasi gherizi néfit we kan bayliqigha érishish, dep körsetmekte shundaqla xitay afriqa siyasitide "körenglik", qiliwatidu, dep qarimaqta.

Roytérs axbarat agéntliqining xewer qilishiche, fransiye dölet mudapi'e ministiri méshil alli'ot- marré'i fransiye yuqiri palatasidiki sözide, "xitay soda sahesi afriqidiki nurghun sahelerge, bolupmu néfit, renglik métal we kündilik buyumlar sodisigha singip kirdi. Xitay hökümiti afriqa rehberlirige afriqa bilen öz ara menpe'et yetküzidighan munasiwet quridighanliqini bildürsimu, lékin emiliyette afriqining kan bayliqini bölüwélish, siyasi tesirini kücheytish qara niyiti bar", deydu.

Alli'ot marré'ining eskertishiche, xitay afriqidiki döletler bilen munasiwitini yaxshilaymiz, désimu, lékin imbargo qoyulghan bezi döletlerde xitayda ishlen'gen qoral - yaraqlarni köplep peyda bolushi fransiyiliklerning diqqitini qozghighan. Amérikidiki jonggo siyasiti tetqiqat ornining mutexessisi lyu shawjuyning eskertishiche, xitay qorallirini afriqigha chiqirish afriqining teb'iy bayliqini qolgha keltürüsh bilen zich munasiwetliktur. U, xitayning afriqida put tirep turush üchün kona mustemlikiler mangghan yolda kétiwatqanliqini bildürdi.

Xitayning afriqidiki yoli – kona mustemlikichilik yoli

Amérikidiki jonggo siyasiti tetqiqat ornining mutexessisi lyu shawjuyning eskertishiche, xitay qorallirini afriqigha chiqirish afriqining teb'iy bayliqini qolgha keltürüsh bilen zich munasiwetliktur. U, xitayning afriqida put tirep turush üchün kona mustemlikiler mangghan yolda kétiwatqanliqini bildürdi. U mundaq deydu:

"Tereqqiyat bayliqqa éhtiyaj. Afriqa bolsa junggoning eng chong ümidi. Afriqini xitay iqtisadi tereqqiyat boshluqini tolduridighan muhim istratégiyilik rayon diyishke bolidu. Shunga jonggo üchün bu yerde put tirep turush mesilisi mewjut. Lékin hazirqi ehwaldin qarighanda junggoning bu rayonda tutqan asasi yoli kona mustemlikichilik yolida méngishtur. Bu yéngi tepekkür yoli emes".

Fransiye dölet ministiri alli'ot marré'iy, fransiye kéngesh palatasiki sözide, "chong döletlerning afriqa tereqqiyatigha yardem bérishi bizni bi'aram qilmisimu, lékin bu yardem dimokratiyini ilgiri sürüsh asasida élip bérilish kérek", dep tekitligen. Uning eskertishiche, afriqidiki toqunush boliwatqan döletlerge qoral - yaraq bérish bu yerdiki toqunushni téximu kücheytmekte. U, fransiyilik eskerlerning chad we ottura afriqa jumhuriyitidiki topilanglarni basturush jeryanida isyanchilarning qolida xitay qorallirining barliqini körgen. Lyu shawjuy, xitayning afriqidiki tereplerlerge qoral - yaraq bérish herikitini kona mustemlikichilikning herbiy ishghaliyiti bilen perqlenmeydu, dep körsetti.

Lyu shawjuyning eskertishiche, "xitay kona mustemlikichilerge oxshash afriqidiki döletlerde herbiy ishghaliyet herkiti élip barmighan bolsimu, lékin jonggoning yerliktiki bir terepni qollap yene bir terepke qarshi turush, ulargha qoral - yaraqni bérish, buning bilen özining siyasi tesir küchini kücheytish bu usullar kona mustemlikichilik usuli bilen oxshashtur".

Afriqining bayliqi we bazirigha köz tikish u yerning téximu namrat we arqida qélishini keltürüp chiqirishi mumkin

Xelq'arada bezi analizchilar xitayning afriqa siyasitini yéngi mustemlikichilik, dep teriplimekte. Lékin lyu shawjuy, buni yéngi mustemlikichilik déyish üchün aldi bilen yéngi mustemlikichilikning nime ikenlikige tedbir bérishke toghra kélidighanliqini bildürdi. U, "yéngi mustemlikichilik bu bir yéngi uqum. Yéngi mustemlikichilikning nime ikenlikige hazirghiche hichkim éniqlima bérip baqmidi. Biz dunya tarixidin kona mustemlikichilikning nime ikenlikini bilimiz. Beziler yéngi mustemlikichilik kapitalizm, dése, yene beziler yersha'irilishish, dep qarimaqta. Qisqisi buning belgilik éniqlima bérilgen emes", dep körsetti. Lékin lyu shawjuy, xitayning afriqa siyasitide afriqidiki kona yéngi xata siyasetlerning tejribe - sawaqliridin telim almighanliqini eyiblidi. U, "eng kona tejribe sawaqlarning biri afriqini herbiy ishghaliyet bilen boysundurushtur. Afriqini herbiy wasitiler bilen qalaymiqan qilish bu afriqigha yardem bérishning yoli emes. Iqtisadi jehette afriqining teb'iy bayliqigha köz tikish shundaqla u yerni towar satidighan bazar qatarida körüsh bumu yaxshi usul emes. Bu afriqining téximu namrat we arqida qélishini keltürüp chiqirishi mumkin, " deydu.

Lyuning eskertishiche, afriqigha yardem bérishning eng yaxshi yoli shu jayning yerlik igilikini tereqqi qildurush yaki yerlik igilikige yardem bérishtur. U, xitayni afriqa mesiliside "körenglik" qilish bilen eyiblidi. Lyu shawjuy buni "jonggoche alahidilikke ige bir késellik, " deydu. Uning eskertishiche, xitayning afriqa siyasitining dawringi chong bolsimu, lékin xitayning emiliy iqtidari we küchi uning dawringichilik emes. U bu ehwalni jéng xéning gherbiy okyan'gha seper qilip, padishahning heywisi körsemekchi bolghanliqigha oxshatti.

Xitay afriqidiki mepe'etni dep kishilik hoquq ölchemlirini chetke qayrip qoydi

Kishilik hoquqi mesilisi xitay - afriqa munasiwitide xelq'ara kishilik hoquqi teshkilatlirini bi'aram qiliwatqan yene bir mesile. Xelq'ara kishilik hoquqi teshkilatliri xitayni afriqa bilen soda qilghanda néfitni közde tutup, xelq'ara kishilik hoquqi ölchemlirini bir chetke qaytip qoydi, dep eyiplimekte.

Lyu shawjuy, "öz xelqining kishilik hoquqigha hörmet qilmaydighan, öz puqralirini adem qatarida körmeydighan bir döletning afriqida kishilik hoquqqa hörmet qilishni kütüshke bolamdu?" dep körsetti. U, xitayning afriqa siyasiti qisqa muddette uning menpe'etige yarisimu, lékin uzun mudette shu jayning xelqini közde tutidighan bir siyaset bolmisa, buning axirqi hésabta ziddiyet keltürüp chiqiridighanliqini bildürdi.

Xitay hökümiti fransiye dölet mudapi'e ministirining sözini xitay - afriqa munasiwetlirige qaritilghan "ighwagerchilik" herikiti, dep eyibligen. Xitay tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisi kong chü'en, bu heqtiki bir bayanatida "gerche men jonggo - afriqa munasiwitidin ensireydighan kishi we döletlerning rohi haliti we meqsidini bilmisemmu, lékin bu kishilerge dewr we weziyetning özgergenlikini bildürüp qoymaqchi. Jonggo - afriqa ittipaqliqi we hemkarliqigha tosalghu bolidighan yaki jonggo - afriqa munasiwitige "ighwagerchilik" qilidighan her qandaq söz heriketler afriqa xelqining qarshi élishigha érishmeydu", deydu. (Erkin)