Xelq'ara mebleghning xongkong we Uyghur diyaridiki selbiy roli heqqide doklat élan qilindi

Amérika bashchiliqidiki bir qisim gherb döletliri Uyghur diyaridiki irqiy qirghinchiliqqa jawabkar bir qisim xitay emeldarlirigha jaza élan qilghandin kéyin otturigha qoyghan bir qisim munasiwetlik tedbirlerning ichide gherb dunyasidiki soda sahesining xitay terep bilen bolidighan iqtisadiy alaqisi bolup kéliwatqanliqi melum. Buningdiki “Mejburiy emgek” témisi hazir barghanséri köp sahening étirap qilishi we bayqut qilish chaqiriqlirigha érishiwatqan bolsimu, xitay hökümitining “Aq térrorluq” sheklidiki zulumni dawam qildurushigha shara'it yaritip bériwatqan gherb dunyasining meblighi diqqettin saqit bolup kéliwatqanidi.

Bash shtabi en'gliyediki “Xongkongni közitish” teshkilatining qurghuchilirining biri bolghan jonniy pettérson bilen mezkur teshkilatning siyasiy analizchisi sam gudmen birlikte teyyarlap chiqqan 84 betlik “Muhit, jem'iyet we hakimiyet: xitay we kishilik hoquq” témisidiki mexsus doklatta xelq'ara jem'iyetning xitaygha salghan meblighining xitaydiki zulum we basturushlargha wasitilik halda hemdem boluwatqanliqi hemde xelq'araning bu mesilini jiddiy oylishishi zörürlüki alahide sherhlinidu.

Doklatta körsitilishiche, xelq'ara jem'iyetning xitaygha meblegh sélishi ‍ötken on yil ichide yilséri ösüsh halitide bolup kelgen bolsimu, buninggha yoshurun'ghan zulum we basturush hadisisi kishilerning diqqitidin xaliy qalghan. Bolupmu gherb soda exlaqidiki meblegh sélishta rezilliktin saqlinishtek omumiy ölchem xitaygha kelgende öz rolini yoqitishqa bashlighan. Buningdiki bir muhim seweb gherb jem'iyitidiki soda we bashqa sahening pütün diqqitini xitaygha meblegh sélish we sélin'ghan mebleghning köpiyishige merkezleshtürüshi, emma bu mebleghning némige ishlitiliwatqanliqini teptish qilmasliqta iken. Bolupmu en'gliye hökümitining 2015-yili maqullan'ghan “Zamaniwi qulluqqa qarshi turush qanuni” diki “Zamaniwi qulluq pa'aliyetliridin hasil bolghan mebleghni tonglitiwétish” dégen madda boyiche bolghanda nöwette xitay pul-mu'amile bazirigha meblegh qilip sélin'ghan bir qisim meblegh emeliyette del mushu xil aqiwetke uchrishi kérek iken. Emma bu hal hazirghiche yüz bermigen. Aptorlar buni misal qilghan halda mushu xil meblegh sélishning arqisigha yoshurun'ghan köpligen qabahetlerning bir qismi Uyghur diyarida we xongkong kochilirida alliqachan körülgenlikini tilgha alidu. Bolupmu “Zamaniwi qulluq” tin hasil bolghan ghayet zor mebleghning xongkongni merkez qilghan iqtisad sistémisi arqiliq xitay bazirida aylinishi bu halni téximu zoraytiwetken.

Doklatta alahide tilgha élin'ghan yene bir nuqta gherb dunyasidiki köpligen shirketlerning “Pénsiye fondi” ni xitaydiki pay chéki bazirigha meblegh qilip sélishi hésablinidu. 2021-Yili 14-iyulgha qeder gherb dunyasidiki pénsiye fondidin 800 milyard amérika dolliri xitayning pay cheklirini we zayomlirini sétiwélishqa serp qilin'ghan. Shuning bilen bir waqitta xitay hökümiti chet'el shirketlirining xitaygha meblegh sélishidiki köpligen tosuqlarni we cheklimilerni bikar qilip, buni téximu asanlashturup bergen. Buninggha mas halda xelq'aradiki köpligen qudretlik meblegh sélish shirketliri “Xitaygha meblegh sélip bay bolush” heqqidiki chaqiriqning awan'gartlirigha aylinip qalghan.

Aptorlarning tekshürüsh netijisi xitaygha meblegh qilip sélin'ghan gherb meblighining xitayda barghanséri zoriyiwatqan kishilik hoquqni depsende qilish we zulumni qanunlashturush qilmishigha arqa tirek boluwatqanliqini körsetken. Bolupmu meblegh qilip sélin'ghan sommining yuqiriliqi yene bir yaqtin ijtima'iy muhitning xarablishishini tézletken, buning bilen kishilik hoquqni qoghdash eng eqelliy derijidimu emelge ashmas bolup qalghan. En'gliye, kanada we bir qisim yawropa shirketlirining pay meblighige ige bolghan xitay shirketliri biwasite halda merkiziy hökümetning basturush qilmishlirigha yantayaq bolghan. Bolupmu bu xil mebleghni tapshuruwalghan xitay pen-téxnika shirketliri Uyghur diyaridiki lagér sistémisi we torlashqan nazaretni mukemmelleshtürüshke biwasite ishtirak qilghan. Yene bir yaqtin pütkül xitayning iqtisadiy ghol sistémisi xitay hökümitining kontrolluqida bolghachqa “Yanchuqi tompayghan” merkiziy hökümetning kishilik hoquqni depsende qilishtiki xoriki hessilep ashqan. Bu xil hangning peyda bolushi nöwette xongkong we Uyghur diyarida eng roshen halda eks etmekte iken.

Doklatta amérika hökümiti jaza élan qilghan “Daxu'a”, “Hikvision” qatarliq xitay shirketlirining, shundaqla “Ali baba”, “Téngshün”, “Xitay birleshme télégrafi” qatarliqlarning zor bir qisim meblighining gherb döletliridiki pénsiye fondini menbe qilidighanliqi, bu mebleghning ashu shirketlerning pay chékini sétiwélish bedilige Uyghur diyaridiki we xongkongdiki basturushqa wasitilik halda xizmet qilip kéliwatqanliqi köpligen maddiy ispatlar bilen körsitilidu.

Doklatning axirida soda we kishilik exlaqqa pütünley xilap bolghan mushu xildiki meblegh sélish pa'aliyitini cheklesh üchün en'gliye hökümiti we bashqa hökümetlerge bir qisim tewsiyeler teqdim étilidu. Shundaqla hökümetlerning Uyghur qirghinchiliqi we bashqa insaniyetke qarshi jinayetlerge shérik boluwatqan xitay shirketlirige belge qoyup chiqishi we mejburiy emgekke chétishliq mehsulatlarni men'i qilishi lazimliqi, jümlidin herqaysi dölet soda shirketlirining xitaygha meblegh sélishigha hökümet da'irilirining belgilik derijide arilishishi, shuningdek xitay hökümitining bu heqtiki munasiwetlik qilmishlirini qerellik halda soda dunyasigha anglitip turushi, shundaqla zörür bolghanda bu heqtiki soda nizamini tüzüp élan qilishi lazimliqi dégenlerni otturigha qoyup “Mushu arqiliq shirketlirimizni qirghinchiliqqa, irqiy tazilashqa, insaniyetke qarshi jinayetlerge we zamaniwi qulluqqa shérik bolup qélishtin saqlap qalghili bolidu” dep körsitidu.

Melum bolushiche, mezkur doklatning élan qilinishi Uyghur diyaridiki siyasiy basturush mesilisige da'ir tolimu ejellik, emma uzundin buyan sel qarilip kéliniwatqan bir mesilini sistémiliq halda bayan qilip bergen bolup, köpligen hökümetlerning bu mesilidiki tonushini hemde munasiwetlik meblegh sélish siyasetlirini özgertishide muhim rol oynaydu, dep qaralmaqtiken.