Yaponiyede Uyghurlar toghrisidiki tunji qarar maqulluqtin ötti

Ixtiyariy muxbirimiz erkin tarim
2021.06.13
Yaponiyede Uyghurlar toghrisidiki tunji qarar maqulluqtin ötti Yaponiye kobiy wilayetlik parlaméntning xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan kishilik hoquq depsendichiliki heqqide yaponiye hökümitining tekshürüsh élip bérishi telep qilin'ghan qararni maqullawatqan körünüshi. 2021-Yili 9-iyun. Kobiy, yaponiye.
nhk.org

Yaponiye kobiy wilayetlik parlamént, xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan kishilik hoquq depsendichiliki heqqide yaponiye hökümitining tekshürüsh élip bérishi telep qilin'ghan qararni maqullidi. Pütün parlamént ezalirining birdek qollishi bilen maqullan'ghan qarar, yaponiye hökümitige sunulidighan bolup, mezkur qarar yaponiyede tunji qétim bir parlaméntning Uyghurlar toghrisida maqulluqtin ötküzgen qarari hésablinidiken.

Yaponiye döletlik xewer orgini bolghan NHK téléwiziye qanili 9-iyun küni élan qilghan xewerde mundaq yézilghan: “Amérika baydén hökümiti we yawropa döletliri xitayning 1 milyondin köp ademni jaza lagérlirigha qamap qoyghanliqigha qattiq naraziliq bildürdi. Weziyet bekla wehimiliktur. Bundaq bir weziyette, kobiy wilayetlik parlamént 6-ayliq omumiy yighinida, yaponiye hökümitini xitaydiki kishilik hoquq depsendichilikini hel qilishqa we chare-tedbir élishqa chaqirghan qarar maqulluqtin ötti”.

Xewerde yézilishiche kobiy wilayetlik parlaméntta maqullan'ghan qararda xitaydiki kishilik hoquq depsendichiliki we Uyghurlar duchar boluwatqan éghir zulumgha sel qarashqa bolmaydighanliqi alahide tekitlen'gen. Qararda yene yaponiye hökümiti Uyghur mesiliside amérika, en'gliye we yawropa döletliri bilen birlikte heriket qilishqa chaqirilghan.

Biz bu heqte téximu tepsiliy melumat igilesh üchün yaponiye Uyghur jem'iyiti bash katipi exmetjan litip ependi we yaponiyediki Uyghur ziyaliysi sadulla onuyghur ependiler bilen téléfon söhbiti élip barduq. Exmetjan litip ependi, kobiy wilayetlik parlaméntta maqulluqtin ötken qarar toghriliq qisqiche melumat berdi.

Exmetjan litip ependi yaponiyede yerlik parlaméntta Uyghurlar toghrisida bundaq bir qararning maqulluqtin ötüshige töhpe qoshqanlar heqqide toxtaldi.

Yaponiyediki Uyghur ziyaliysi sadulla onuyghur ependi kobiy wilayet parlaméntida maqullan'ghan yaponiye hökümitini Uyghurlargha ige chiqishqa chaqirghan qararning, yaponiyede tunji qétim chiqqan bir qarar ikenlikini tekitlep mundaq dédi: “Kobi wilayetlik yerlik parlaméntning bundaq bir qarar élishi yaponiyede tunji qétimliq bir hadise. Mushu qararning tesiri bilen bashqa wilayet parlaméntlirimu bundaq qarar chiqarsa, yaponiye hökümitimu Uyghurlar toghrisida qarar maqullishi mumkin. Bu nahayiti yaxshi bashlan'ghuch”.

Sadulla onuyghur ependi bu qararning wujudqa chiqishigha töhpe qoshqanlar toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Bundaq bir qararning otturigha chiqishida yaponiye Uyghur jem'iyiti, yaponiye parlaméntidiki Uyghur dostluq guruppisi, yerlik parlamént ezaliridin Uyghur dostluq guruppisi ezalirining köplep küch chiqirishi bilen wujudqa chiqti dep oylaymen”.

Undaq bolsa qararning bundin kéyin qandaq tesiri bolar? sadulla ependi bu heqte köz-qarishini bayan qilip mundaq dédi: “Tesiri qandaq bolar désenglar, hazir Uyghur mesilisi yaponiye parlaméntining kün tertipide turmaqta. Hazir xitayning Uyghur, tibet, mongghul we xongkongluqlargha élip bériwatqan bésim siyasitini eyibleydighan qarar layihisi hazir yaponiye parlaméntining kün tertipide turmaqta. Yerlik parlaméntlarda qobul qilin'ghan bu qararlar yaponiye parlaméntidiki ‛eyibname” ning baldurraq maqulluqtin ötüshi üchün paydiliq dep oylaymen”.

Yaponiye Uyghur ziyaliyliri eng köp döletlerdin biri bolup, 2017-yilighiche Uyghurlarning köpi sükütte turup kelgenidi. Kéyinki yillarda yaponiyediki Uyghur dewasigha qatnashqan Uyghur ziyaliylirining sanimu köpeymekte. Yaponiye parlaméntida Uyghurlar toghrisida qarar chiqirish üchün Uyghurlar néme qilishi kérek? dégen so'alimizgha sadulla ependi mundaq jawab berdi: “Bu heqte yaponiyediki Uyghurlar néme qilishimiz kérek? dégende, Uyghur dostluq guruppisidiki parlamént ezaliri we her qaysi siyasiy partiyeliri bilen bolghan munasiwitimizni téximu qoyuqlashturup, pa'aliyetlirimizni téximu kücheytip, Uyghurlar toghrisida qarar chiqirishini izchil halda telep qilishimiz kérek”.

Awstraliye istratégiyelik siyaset instituti (ASPI) élan qilghan Uyghurlarning mejburiy emgekke sélinishi toghrisidiki doklatta ismi tilgha élin'ghan 14 chong yaponiye shirkitidin altisi xitay bilen bolghan soda alaqisini toxtatqanliqini jakarlighanidi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.