Yawropa ittipaqi Uyghur mesilisi tüpeyli xitaygha yürgüzgen jazasining mudditini uzartti
2021.12.07
Yawropa ittipaqi 1989-yili béyjingda yüz bergen “Tyen'enmén qirghinchiliqi” sewebidin xitay hakimiyitige yuqiri téxnika we qoral-yaragh émbargosi yürgüzgen, bu émbargo hazirgha qeder dawam qilip kelmekte idi. Aridin 30 yil ötkende, yawropa ittipaqi Uyghurlar mesilisi seweblik xitaygha yene bir qétim jaza yürgüzdi. Bu jaza 2021-yili 3-ayning 22-küni yawropa ittipaqigha eza 27 döletning birdek maqulluqi bilen 4 neper xitay hökümet emeldarlirini öz ichige alghan halda xitayning bezi hökümet organlirigha yürgüzülgenidi. 6-Dékabir amérika hökümiti 2022-yilliq béyjing qishliq olimpik musabiqisini diplomatik bayqut qilghanliqini jakarlighan küni, yawropa ittipaqi yene bir qétim qarar maqullap, 27 eza döletning ishtirakida xitaygha qaritilghan jazaning mudditini yene bir yil uzartqanliqini élan qildi.
Yawropa ittipaqining Uyghurlar mesilisi seweblik xitay hökümet organliri we hökümet xadimlirigha yürgüzgen bu jazasining konkrét ipadisi, jazagha uchrighanlarning yawropa ittipaqigha eza döletlerge kirishini cheklesh hem ularning mal-mülkini tonglitish qatarliqlarni öz ichige alatti. Eyni chaghda xitay hökümiti yawropa ittipaqining bu jazasigha derhal inkas qayturup, öch élish xaraktérlik jaza élan qilghanidi. Xitayning jazasigha uchrighanlar ichide gérmaniyedikilerdin xristi'an démokratlar partiyesining yawropa ittipaqidiki wekili mixa'él gahlér, yéshillar partiyesining yawropa ittipaqidiki wekili, “Yawropa-xitay munasiwetler komitéti” ning re'isi rayinhard bütikofér, yawropadiki dangliq aqillar ambiri hésablan'ghan merkizi bérlindiki “Mérkato xitay tetqiqat instituti” qatarliqlar bar idi. Öz'ara yürgüzülgen bu jaza tedbirliri yawropa ittipaqi bilen xitay otturisidiki ziddiyetning ötkürlishishige, bolupmu gérmaniyede xitaygha nisbeten selbiy qarashlarning bash kötürülüshige küchlük seweb bolghanidi.
Gérmaniyede neshrdin chiqidighan “Eynek” zhurnilining 6-dékabirdiki “Yawropa ittipaqi xitaygha qarita jazasini uzartti” namliq xewiride bayan qilishiche, bu jaza xitayning “Qayta terbiyelesh merkizi” namidiki jaza lagérlirigha qamalghan milyondin artuq Uyghur üstidin yürgüzüwatqan basturushliri seweblik yolgha qoyulghan bolup, yawropa ittipaqi bu jazani yéngilash we mudditini uzartish arqiliq xitay bilen bolidighan yene bir qétimliq sürkilishni qobul qilishqa hazirlan'ghan.
Xewerde mundaq déyilidu: “Nechche yüzminglighan Uyghurlar xitayning qayta terbiyelesh lagérlirigha qamaldi. Bu basturushqa qarshi inkas süpitide yawropa ittipaqi mewjut jaza tedbirlirini yéngidin emeliyleshtürdi hemde béyjing bilen bolidighan yene bir qétimliq jiddiy sürkilish munasiwitini qobul qilishni layiq kördi”. “Yawropa ittipaqi ilgiri shinjang rayonidiki musulman Uyghurlargha yürgüzülüwatqan basturushlar sewebidin xitay xelq jumhuriyitige qarita jaza yürgüzgenidi. Biryusséldiki eza döletler mudiriyiti bügün bu jazaning mudditini yene bir yil uzartqanliqini jakarlidi”. “Yawropa ittipaqining neziridin qarighanda, jaza uchrighan u xitaylarning keng kölemlik, meqsetlik tutqun qilishi we insaniyliqqa haqaret qilishi, Uyghur we bashqa musulman milletler hem ularning diniy étiqadi üstidin élip bérilghan sistémiliq tajawuzchiliqlarda biwasite mes'uliyiti bar”. “Kishilik hoquq teshkilatliri nechche yüzminglighan Uyghur, qazaq, tunggan qatarliq milletlerning ezalirini xitayning shinjangdiki jaza lagérlirigha qamiwalghanliqini ilgiri sürmekte. Xitay hakimiyiti bolsa buni inkar qilip, ‛terbiyelesh merkizi‚ din éghiz achmaqta. Xitay kommunistik partiyesi 1949-yili béyjingda textke chiqqandin kéyin, sabiq sherqiy türkistanni özige qoshuwalghan. Béyjing hökümiti Uyghur teshkilatlirini térrorizm bilen eyiblimekte”.
Yawropa ittipaqining xitaygha qarita jazalirining mudditini uzartqanliqi gérmaniye metbu'atlirida diqqetni chékidin bir témigha aylandi. Axbarat wasitiliri buninggha ulapla gérmaniye hökümitining, yéngi tashqi ishlar ministiri annaléna bayérbokning amérikagha egiship 2022-yilliq béyjing qishliq olimpik musabiqisini diplomatik bayqut qilidighan-qilmaydighanliqini, baydén hökümitining diplomatik bayqut qararining yawropa ittipaqigha eza döletlerde zenjirsiman inkas qozghaydighan-qozghimaydighanliqini jiddiy munazire qilishmaqta.
“Sherqiy türkistan ölimalar birliki” ning mu'awin re'isi, d u q ning re'is wekili turghunjan alawudén ependi bu heqte toxtalghanda, yawropa ittipaqining bu qararidin Uyghurlarning köp memnun bolghanliqini eskertish bilen birge, yawropa ittipaqiningmu 2022-yilliq béyjing qishliq olimpik musabiqisini diplomatik bayqut qilishini ümid qilidighanliqini bildürdi.
“D u q uchur teshwiqat merkizi” ning mudiri, “Norwégiye Uyghur komitéti” ning re'isi bextiyar ömer ependimu bu heqte öz qarashlirini ipade qilip ötti.
Melum bolghinidek, yawropa ittipaqining xitay bilen bolghan munasiwiti barghanséri körünerlik nacharlashmaqta. 2022-Yilliq béyjing qishliq olimpik musabiqisini diplomatik bayqut qilish sadaliri yawropa parlaméntida künséri kücheymekte. Aldinqi hepte yawropa ittipaqi xitayning “Bir belwagh, bir yol” istratégiyelik pilanigha qarshi 300 milyard yawroluq meblegh ajritip yawropa, asiya, jenubiy amérika we afriqada asasiy ul eslihe qurulushlirigha meblegh sélish arqiliq yawropa ittipaqining dunyadiki her sahe rolini qaytidin namayan qilish pilanini resmiy yolgha qoyidighanliqini, xitayning yawropa ellirige meblegh sélish türlirige nisbeten cheklimini kücheytidighanliqini jakarlighanidi.