Явропа парламент әзалири уйғур елидики дәпсәндичиликни “ирқий қирғинчилиқ” дәп бекитишкә киришти

Явропа парламенти һазирға қәдәр өйғурлар тоғрилиқ нурғун қарарларни мақуллиған болсиму, лекин у бу қарарлирида “ирқий қирғинчилиқ” дегән сөзни ишлитип бақмиғаниди. Һалбуки, явропа парламентиниң бу мәсилидики позитсийәси бу һәптә ичидә өзгириши мумкин. Мәлум болушичә, нөвәттә явропа парламенти хитайниң өйғурларға тутқан қорқунчлуқ муамилисини “ирқий қирғинчилиқ” дәп етирап қилишни музакирә қилмақтикән. Бу һәқтики хәвәрләрдин явропа парламентиниң бәзи нопузлиқ әзалириниң бир қарар лайиһәси сунғанлиқи, һазир қарар лайиһәсиниң ахирқи текисти музакирә қилиниватқанлиқи, униң 8‏-июн күни парламентта муназирә қилинип, 9‏-күни авазға қоюлидиғанлиқи мәлум.

Мәлум болушичә, қарар лайиһәси явропа парламентидики явропа хәлқләр партийәси, мәркәзчи йеңилиқ гуруһи, сотсялист вә демократлар, явропа консерватиплар вә ислаһатчиларни өз ичигә алған төт чоң партийәниң қоллишиға еришкән. Көзәткүчиләр, парламенттики йешиллар, солчилар, радикал оңчил кимликтикиләр вә демократийә гурупписи бу сөзни ишлитишни қоллимисиму, әмма бу қарар лайиһәсиниң текисти көп санлиқларниң қобул қилишиға еришкәнлики, парламент әзалириниң қарар лайиһәсини қоллап, хитайниң уйғурлар илидики һәрикитини “ирқий қирғинчилиқ” дәп сүпәтлиши муқимлишип қалғанлиқини билдүрмәктә.

Хоңкоңда чиқидиған “җәнубий хитай сәһәр почтиси” гезитиниң ашкарилишичә, қарар лайиһәсиниң явропа хәлқләр партийәси тәйярлиған дәсләпки текистидә хитайниң уйғурларға қаратқан “туғушниң алдини елиш тәдбирлири вә уйғур пәрзәнтлирини аилисидин айриветишкә даир ишәнчлик дәлилләр инсанийәткә қарши җинайәт вә ирқий қирғинчилиқ тәшкил қилиду” дейилгән.

Явропа парламентиниң мәзкур пилани кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң күчлүк иҗабий инкасини қозғиди. Германийәдики “тәһдит астидики хәлқләр тәшкилати” ниң қаришичә, әгәр явропа парламенти бу қарар лайиһәсини мақуллиса, бу хитайға күчлүк сигнал беридикән.

Мәзкур тәшкилатниң ирқий қирғинчилиқ ишлириға мәсул қанун мәслиһәтчиси һану шәдлер әпәнди 7‏-июн зияритимизни қобул қилип мундақ деди: “буниң беридиған сигнали шу, хитай дунядики икки әң күчлүк дөләтниң бири болған тәқдирдиму, явропа парламенти шинҗаң яки шәрқий түркистандики ишларниң ирқий қирғинчилиқ тәшкил қилидиғанлиқини байқиса, хитай һөкүмити нарази болған тәқдирдиму ‛ирқий қирғинчилиқ‚ дәп елан қилиду. Мениңчә шәрқий түркистанда болған ишларни‛ирқий қирғинчилиқ‚ дәп муқимлаштурушқа болиду. Чүнки, аилиләрниң айриветилиши, мәҗбурий әмгәк, кишиләрни лагерларға әвәтиш, һәтта узун йиллиқ қамаққа һөкүм қилиш, буларниң һәммисини халиғанчә қилиш, шуниң билән бир вақитта уйғур аяллирини туғмас қилип, уйғурларниң нопусини қурутушни мәқсәт қилиш, буларниң һәммисини йиғқанда шинҗаң яки шәрқий түркистанда болуватқан ишларниң ирқий қирғинчилиқ икәнликини муқимлаштуриду”.

Лекин мәзкур қарар лайиһәси явропа парламентиниң мәйданини ипадилисиму, бирақ униң явропа комссйәси вә явропа иттипақиниң башқа иҗраат органлириға қарита қануни мәҗбурлаш күчи йоқ. Дуня уйғур қурултийиниң ейтишичә, шундақтиму бу қарар лайиһәсиниң мақуллиниши хитайни җазаға тартишқа тәйяр, дегән сигнални беридикән. Дуня уйғур қурултийиниң программа директори зумрәтай әркин 7‏-июн күни бу һәқтики зияритимизни қобул қилди. Зумрәтай әркинниң ейтишичә, бу қарар лайиһәсиниң 9‏-июн куни явропа парламентида мақуллиниши, явропа иттипақиниң мәҗбурий әмгәкни чәкләш қануниғиму тәсир көрситидикән.

Бу қарар лайиһәси хитайниң уйғур иелидики лагерлириға аит “шинҗаң сақчи һөҗҗәтлири” ашкарилинип хәлқарада қаттиқ ғулғула қозғиған, шундақла б д т кишилик һоқуқ алий комиссариниң уйғур елиға қилған зиярити нәтиҗисиз ахирлишип арқидинла оттуриға қоюлған. явропа парламентиниң әзаси, явропа хәлқләр партийәсиниң баш музакиричиси дәйвид лега 6-июн твиттерда елан қилған баянатида: “шинҗаң сақчи һөҗҗәтлири хитай компартийәси садир қилған қорқунчлуқ вәһшийликниң йәнә бир қетим дәлилидур. Мән әтә) сәйшәнбә(җиддий қарар лайиһәсиниң текистини музакирилишимән. Пәйшәнбә күни авазға қойимиз” дегән.

“тәһдит астидики хәлқләр тәшкилати” дики һану шәдлерниң ейтишичә, әгәр бу қарар лайиһәси мақулланса бу явропа комиссийәсини шәрқий түркистандики ишлар тоғрисида һечболмиғанда хитайға техиму кәскин болушқа мәҗбурлайдикән. Һану шәдлер мундақ деди: “әгәр явропа парламенти шинҗаң яки шәрқий түркистанда болуватқан ишларни ирқий қирғинчилиқ тәшкил қилиду, дәп қарар қилса, явропа комиссийәси буниңға һечболмиғанда бу худди өзлириниң қарари әмәстәк муамилә қилалмайду. У буниңға қандақ инкас қайтуруш керәк болса, қандақ ипадә билдүрүш керәк болса, шундақ ипадә билдүрүши, шинҗаң яки шәрқий түркистанда болуватқан ишларға җиддий муамилә қилиши керәк. явропа комиссийәсиниң президенти фондер лайин ханимниң қандақ қилидиғанлиқиға бир немә дейиш қийин болсиму, бирақ шинҗаң яки шәрқий түркистанда болуватқан ишларға қарита һеч болмиса өзлириниң баһаси вә пикирини қойиду. Әмәлий һәрикәт қоллинишқа кәлсәк мениңчә у бәлким хитай әмәлдарлириға қарита техиму кәскин болуши мумкин”.

“җәнубий хитай сәһәр почтиси” , “йерусалем почтиси” қатарлиқ гезитләрниң ейтишичә, явропа парламентиниң 9‏-июн авазға қоюлидиған қарар лайиһәсидә йәнә “уйғур сот коллегийәси вә башқа ишәнчлик, мустәқил тәкшүрүш аппаратлири һәм тәтқиқат органлири” ниң қарар вә доклатлирини мисал кәлтүрүлүп, бу органларниң хитайниң шинҗаңдики сияситини “тән җазаси, инсанийәткә қарши җинайәт вә ирқий қирғинчилиқ тәшкил қилиду, дәп йәкүн чиқарғанлиқи” тәкитләнгән.