Yawropa parlamént ezaliri Uyghur élidiki depsendichilikni “Irqiy qirghinchiliq” dep békitishke kirishti

Muxbirimiz erkin
2022.06.07
Yawropa parlaménti Uyghur diyaridiki jaza lagérliri we mejburiy emgekke qarshi qarar qobul qildi Yawropa ittipaqining ayliq yighindin ilgiri firansiyening sherqidiki strasburgdiki yawropa parlamént binasigha ésilghan bayraqlar. 2020-Yili 17-dékabir.
Photo: RFA

Yawropa parlaménti hazirgha qeder öyghurlar toghriliq nurghun qararlarni maqullighan bolsimu, lékin u bu qararlirida “Irqiy qirghinchiliq” dégen sözni ishlitip baqmighanidi. Halbuki, yawropa parlaméntining bu mesilidiki pozitsiyesi bu hepte ichide özgirishi mumkin. Melum bolushiche, nöwette yawropa parlaménti xitayning öyghurlargha tutqan qorqunchluq mu'amilisini “Irqiy qirghinchiliq” dep étirap qilishni muzakire qilmaqtiken. Bu heqtiki xewerlerdin yawropa parlaméntining bezi nopuzliq ezalirining bir qarar layihesi sun'ghanliqi, hazir qarar layihesining axirqi tékisti muzakire qiliniwatqanliqi, uning 8‏-iyun küni parlaméntta munazire qilinip, 9‏-küni awazgha qoyulidighanliqi melum.

Melum bolushiche, qarar layihesi yawropa parlaméntidiki yawropa xelqler partiyesi, merkezchi yéngiliq guruhi, sotsyalist we démokratlar, yawropa konsérwatiplar we islahatchilarni öz ichige alghan töt chong partiyening qollishigha érishken. Közetküchiler, parlaménttiki yéshillar, solchilar, radikal ongchil kimliktikiler we démokratiye guruppisi bu sözni ishlitishni qollimisimu, emma bu qarar layihesining tékisti köp sanliqlarning qobul qilishigha érishkenliki, parlamént ezalirining qarar layihesini qollap, xitayning Uyghurlar ilidiki herikitini “Irqiy qirghinchiliq” dep süpetlishi muqimliship qalghanliqini bildürmekte.

Xongkongda chiqidighan “Jenubiy xitay seher pochtisi” gézitining ashkarilishiche, qarar layihesining yawropa xelqler partiyesi teyyarlighan deslepki tékistide xitayning Uyghurlargha qaratqan “Tughushning aldini élish tedbirliri we Uyghur perzentlirini a'ilisidin ayriwétishke da'ir ishenchlik deliller insaniyetke qarshi jinayet we irqiy qirghinchiliq teshkil qilidu” déyilgen.

Yawropa parlaméntining mezkur pilani kishilik hoquq teshkilatlirining küchlük ijabiy inkasini qozghidi. Gérmaniyediki “Tehdit astidiki xelqler teshkilati” ning qarishiche, eger yawropa parlaménti bu qarar layihesini maqullisa, bu xitaygha küchlük signal béridiken.

Mezkur teshkilatning irqiy qirghinchiliq ishlirigha mes'ul qanun meslihetchisi hanu shedlér ependi 7‏-iyun ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Buning béridighan signali shu, xitay dunyadiki ikki eng küchlük döletning biri bolghan teqdirdimu, yawropa parlaménti shinjang yaki sherqiy türkistandiki ishlarning irqiy qirghinchiliq teshkil qilidighanliqini bayqisa, xitay hökümiti narazi bolghan teqdirdimu ‛irqiy qirghinchiliq‚ dep élan qilidu. Méningche sherqiy türkistanda bolghan ishlarni‛irqiy qirghinchiliq‚ dep muqimlashturushqa bolidu. Chünki, a'ililerning ayriwétilishi, mejburiy emgek, kishilerni lagérlargha ewetish, hetta uzun yilliq qamaqqa höküm qilish, bularning hemmisini xalighanche qilish, shuning bilen bir waqitta Uyghur ayallirini tughmas qilip, Uyghurlarning nopusini qurutushni meqset qilish, bularning hemmisini yighqanda shinjang yaki sherqiy türkistanda boluwatqan ishlarning irqiy qirghinchiliq ikenlikini muqimlashturidu”.

Lékin mezkur qarar layihesi yawropa parlaméntining meydanini ipadilisimu, biraq uning yawropa komssyesi we yawropa ittipaqining bashqa ijra'at organlirigha qarita qanuni mejburlash küchi yoq. Dunya Uyghur qurultiyining éytishiche, shundaqtimu bu qarar layihesining maqullinishi xitayni jazagha tartishqa teyyar, dégen signalni béridiken. Dunya Uyghur qurultiyining programma diréktori zumret'ay erkin 7‏-iyun küni bu heqtiki ziyaritimizni qobul qildi. Zumret'ay erkinning éytishiche, bu qarar layihesining 9‏-iyun kuni yawropa parlaméntida maqullinishi, yawropa ittipaqining mejburiy emgekni cheklesh qanunighimu tesir körsitidiken.

Bu qarar layihesi xitayning Uyghur iélidiki lagérlirigha a'it “Shinjang saqchi höjjetliri” ashkarilinip xelq'arada qattiq ghulghula qozghighan, shundaqla b d t kishilik hoquq aliy komissarining Uyghur éligha qilghan ziyariti netijisiz axirliship arqidinla otturigha qoyulghan. Yawropa parlaméntining ezasi, yawropa xelqler partiyesining bash muzakirichisi deywid léga 6-iyun twittérda élan qilghan bayanatida: “Shinjang saqchi höjjetliri xitay kompartiyesi sadir qilghan qorqunchluq wehshiylikning yene bir qétim delilidur. Men ete) seyshenbe(jiddiy qarar layihesining tékistini muzakirilishimen. Peyshenbe küni awazgha qoyimiz” dégen.

“Tehdit astidiki xelqler teshkilati” diki hanu shedlérning éytishiche, eger bu qarar layihesi maqullansa bu yawropa komissiyesini sherqiy türkistandiki ishlar toghrisida héchbolmighanda xitaygha téximu keskin bolushqa mejburlaydiken. Hanu shedlér mundaq dédi: “Eger yawropa parlaménti shinjang yaki sherqiy türkistanda boluwatqan ishlarni irqiy qirghinchiliq teshkil qilidu, dep qarar qilsa, yawropa komissiyesi buninggha héchbolmighanda bu xuddi özlirining qarari emestek mu'amile qilalmaydu. U buninggha qandaq inkas qayturush kérek bolsa, qandaq ipade bildürüsh kérek bolsa, shundaq ipade bildürüshi, shinjang yaki sherqiy türkistanda boluwatqan ishlargha jiddiy mu'amile qilishi kérek. Yawropa komissiyesining prézidénti fondér layin xanimning qandaq qilidighanliqigha bir néme déyish qiyin bolsimu, biraq shinjang yaki sherqiy türkistanda boluwatqan ishlargha qarita héch bolmisa özlirining bahasi we pikirini qoyidu. Emeliy heriket qollinishqa kelsek méningche u belkim xitay emeldarlirigha qarita téximu keskin bolushi mumkin”.

“Jenubiy xitay seher pochtisi” , “Yérusalém pochtisi” qatarliq gézitlerning éytishiche, yawropa parlaméntining 9‏-iyun awazgha qoyulidighan qarar layiheside yene “Uyghur sot kollégiyesi we bashqa ishenchlik, musteqil tekshürüsh apparatliri hem tetqiqat organliri” ning qarar we doklatlirini misal keltürülüp, bu organlarning xitayning shinjangdiki siyasitini “Ten jazasi, insaniyetke qarshi jinayet we irqiy qirghinchiliq teshkil qilidu, dep yekün chiqarghanliqi” tekitlen'gen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.