Yawropaning xitay siyasitidiki özgirishler diqqetni tartmaqta

Ixtiyariy muxbirimiz ekrem
2020.09.18
Ursula-von-der-Leyen.jpg Ursula won der leyen xanim saylamda reqibliri üstidin ghelibe qazanip, yawropa ittipaqining hökümet orgini bolghan yawropa komitétigha re'is bolup saylandi. 2019-Yili 17-iyul, firansiye.
AP

Gérmaniye metbu'atliri gérmaniyening we yawropa ittipaqining xitay siyasitide jiddiy özgürüshlerning barliqqa kéliwatqanliqini ilgiri sürmekte.

16-Séntebir yawropa komissiyunining re'isi ursula won dér layin xanim yawropa ittipaqining nöwettiki 6 ayliq xizmet pilanliri toghriliq nutuq sözligende xitay mesilisini tilgha élip: “Kishilik hoquq depsendichiliki meyli xongkongluqlar yaki Uyghurlargha ziyankeshlik qilghan bolmisun, u qachan, qeyerde yüz bergen bolushidin qet'iynezer yawropa ittipaqi herqachan qarshi turushi kérek,” dégen.

Ursula xanim bu sözni xitay re'isi shi jinping bilen yawropa ittipaqi rehberliri arisida ötküzülgen yuqiri derijilikler söhbiti axirliship 2 kündin kéyin tilgha alghan. “Jenubiy gérmaniye géziti” ning 16-séntebir küni bu xususta élan qilghan “Yawropa ittipaqi pütün dunyada kishilik hoquqni qoghdaydu” namliq xewiride bayan qilinishiche, 2019-yilila yawropa ittipaqida xitaygha qarshi bezi jaza tedbirlirini qollinish mesilisi muzakire qilin'ghan. Uyghurlar we xong kongdiki kishilik hoquq depsendichiliki bilen alaqisi bolghan xitay emeldarlirining mal-mülkini tonglitish bu muzakire da'irisidiki muhim bir téma bolghan.

Xitay tashqiy ishlar ministéri wang yining 25-awghusttin 1-séntebirgiche yawropadiki 5 dölette élip barghan ziyaritining meghlubiyet bilen axirlishishi, 14-séntebir xitay re'isi shi jinping bilen yawropa ittipaqining re'islikini ötewatqan gérmaniye bash ministéri anjila mérkil, yawropa kéngishining re'isi charlés michél, yawropa komissiyunining re'isi ursula xanim qatarliqlar bilen ötküzgen tor söhbitining netijisiz axirlishishi we bu söhbette xongkong hem Uyghurlar mesilisining muhim bir téma süpitide otturigha qoyulishi yawropaning xitay siyasitide jiddiy bir özgirishning barliqqa kéliwatqanliqidin dérek béridiken.

Bu xil qarashni ilgiri sürgen gérmniyelik proféssor, doktur aléksandir görlax gérmeniye dolqunliri radiyosida élan qilghan “Jahan axiri xitaygha chek-chigrasini bildürüp qoydi” namliq maqaliside bayan qilishiche, yawropa ittipaqigha eza döletler xitay tashqiy ishlar ministéri wang yi yawropa ziyaritini bashlashtin ilgirila “Heyran qalarliq derijide birleshken”. Xitayning “Yéngi yipek yoli” qurulushigha yawropa ittipaqi ichidin tunji bolup awaz qoshqan italiyemu bu qétim yawropa terepte ching turghan. Xitaygha éhtiyatchan pozitsiyede mu'amile qilip kéliwatqan gérmaniye xitay kütmigen yerdin uning tashqiy ishlar ministérigha éghir diplomatik ibarilerni qollan'ghan. Xitay-yawropa ikki terepning bashliqlar yighinida xitayning quliqigha xosh yaqmaydighan kishilik hoquq mesilisini kötürüp chiqqan. Fransiyemu xu'awéy we 5g mesiliside engiliye bilen bir septe turup, uni chekligen. Xitayning yawropa ittipaqini parchilash hiylisi axirqi hésabta kargha kelmigen.

Görlax mundaq deydu: “Yawropa xitay bilen yawropa ittipaqi rehberlirining yighinida yawropaning heyran qalarliq derijidiki birlikini körsitip qoydi. Bu birlikni emdi xitayning kishilik hoquq we xelqara nizamlargha qiliwatqan buzghunchiliqlirigha qarshi ishlitish lazim.” 

Görlax xitaygha qarita anjila mérkil hökümitining pozitsiyesining yenila yéterlik derijide keskin emeslikini eskertip mundaq deydu: “Gérmaniye siyasiyonliri xitaygha qarita yéngi uqumlarni ijad qilishi lazim. Shinjangda 1 milyondin artuq Uyghurlar musulman bolghanliqi üchün jaza lagérlirigha qamaldi. Amérika dölet mejlisi buni irqiy qirghinchiliq dep atimaqta. Ichkiy monggholiyediki mongghollar bolsa Uyghurlar, tibetler we xong kongluqlargha oxshash teqdirge duch kelmekte. Ularning hemmisining özige xas medeniyiti, tili, diniy étiqadi bar idi. Xitaylar buni yer bilen yeksan qilip basturmaqta. Eger shi jinpingning qolidin kelse idi, musteqil, démokratik aral döliti bolghan teywennimu bésiwalghan bolatti.”

Gherbning iqtisadiy hemkarliqlar arqiliq xitayda démokratiye, erkinlikni berpa qilish xiyallirining betbat bolghanliqini tilgha alghan d u q re'isi dolqun eysa ependi yawropa ittipaqi bilen xitayning yuquri derijilikler söhbitidin kéyin yawropada belgilik özgirishlerning yüz bériwatqanliqini bayan qildi. U sözide yawropa döletlirining Uyghurlar üstidin yürgüziliwatqan irqiy qirghinchiliqlargha süküt qilishining ularning özlirining qimmet qarashlirigha muxalip ikenlikini eskertti. D u q ning re'is wekili, “Sherqiy türkistan ölimalar birliki” ning mu'awin re'isi turghunjan alawudun ependimu bu heqte qarashlirini bayan qilip ötti.

Yawropaning özgiriwatqan “Xitay siyasiti” ning iqtisadiy sahelergimu tesir körsitiwatqanliqi közge chéliqmaqta. Yéqinda shiwétsiyening dangliq kéyim-kéchek shirkiti bolghan h&m Uyghur élidiki mejburiy emgek bilen alaqisi bolghan xitay shirketliri bilen munasiwitini üzgen.

Gérmaniyediki “Zaman” gézitining “Kayser xitayni agahlandurdi” namliq xewrige qarighanda, gérmaniyening eng chong soda guruhi “Ziméns” shirkitining ijra'iye dériktori kayser ependi aldinqi künliri metbu'atlarning ziyaritini qobul qilghanda “Uyghurlar we xongkongluqlarning weziyitini endishe ichide jiddiy köziwatqanliqini” bildürüp: “Biz herqandaq shekildiki zulum, mejburiy emgek we kishilik hoquq depsendichiliklirini qet'iy ret qilimiz. Pirinsip jehettin, shirkitimiz we hemkarlashquchilimizning bundaq qilmishlar bilen shoghullinishini hergiz qobul qilalmaymiz,” dégen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.