Xitaygha qarita jaza tedbirlirini yolgha qoyush teshebbusliri dawamlashmaqta
2020.12.21
“Bérlinliqlar géziti” ning bayan qilishiche, 18-dékabir yawropa parlaméntida ötküzülgen xitayning Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan basturushliri seweblik “Xitaygha we kishilik hoquq depsendichilikliri bilen munasiwiti bolghan xitay emeldarlirigha jaza yürgüzüsh” mesilisini talash-tartish qilish yighinida yawropa-xitay munasiwetler komitétining re'isi, parlamént ezasi rayinxard bütikofér “Mutleq rewishte jazalash kérek” dégen teshebbusni otturigha qoyghan.
Bir milyondin artuq Uyghur qatarliq musulman milletlerning jaza lagérlirida éghir qismetlerni bashtin köchürüwatqanliqini tilgha alghan gollandiye sotsiyal démokratlar partiyesining yawropa parlaméntidiki ezasi kati piri bolsa “Yawropa bazarlirida emdi Uyghurlarning qéni bilen boyalghan birmu kiyimge orun bérilmesliki kérek” dégen. Silowakiye xristi'an démokratlar partiyesining yawropa parlaméntidiki ezasi miri'am lékisman xitaydiki mejburiy emgek heqqide toxtalghanda “Xitay xelq'ara mejburiyetlirini ada qilishi, azsanliq milletlerning kishilik heqlirige hörmet qilishi lazim” liqini otturigha qoyghan. Bezi parlamént ezaliri hazirgha qeder héch paydisi bolmighan ikki terep otturisidiki kishilik hoquq di'alogini, yeni “Yawropa ittipaqi bilen xitayning aliy derijilikler uchrishishi” ni emeldin qaldurup, kishilik hoquq depsendichiliki bilen alaqisi bolghan xitay emeldarlirigha jaza tedbiri qollinishni teshebbus qilishqan.
Melum bolghinidek, 8-dékabir küni yawropa ittipaqi tashqi ishlar ministirliqi yawropa ittipaqining kishilik hoquq qanuni bolghan “Yawropa magnitiskiy qanuni” ni maqullighanda, bir qisim parlamént ezaliri bu qanun'gha bina'en jaza lagérlirini tesis qilip Uyghurlarni basturushta mes'uliyiti bolghan xitay emeldarlirigha qarita jaza yürgüzüshni telep qilishqan. 17-Dékabir yawropa parlaménti Uyghurlar we jaza lagérlirigha munasiwetlik 23 maddiliq qararni qobul qilghandimu, yawropa parlaméntining yene bir bölüng ezaliri chén chüen'go bashliq xitay emeldarlirini jazalash teshebbusida bolghanidi. D u q mu'awin re'isi perhat muhemmidi ependi bu heqte toxtalghanda, bu qanun we qararlarning aldimizdiki künlerde yawropa ittipaqigha eza 27 dölette emeliylishshige ümid bilen qaraydighanliqini tilgha aldi.
Xitaygha jaza yürgüzüsh teshebbusi en'gliyedimu barghanséri kücheygen. “Alahide ehwal bolmisa özini körsetmeydighan” britaniye yehudilirining diniy yétekchisi ibrahim mirwis rabbiner aldinqi küni en'gliyede neshrdin chiqidighan yehudiylarning “Techles” ( Techles) namliq heptilik gézitide obzor élan qilip “Özining xitaydiki Uyghur musulmanlirining ehwali heqqide sözleshke mejbur qalghanliqini” eskertip ötken. U sözide Uyghurlarning jaza lagérlirida “Mejburiy tutup turulush, perzentlerning ata-aniliridin ayrilip qorqutulush we tehditke yoluqush” tek éghir qismetlerge duch kéliwatqanliqini, bu hadisilerning özige bundin 70 yil ilgiri yüz bergen yehudiylarning qismetlirini esletkenlikini bayan qilghan. “Techles” gézitide 21-dékabir élan qilin'ghan “Britaniye diniy ölimasi Uyghurlar üchün söz qildi” namliq bu obzorda tekitlinishiche, ibrahim mirwis rabbiner xitayning Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan jinayetlirining jawabkarliqni sürüshtürüshni teshebbus qilghan hemde xitayning “Mes'uliyettin özini qachuralmaydighanliqi”, xelq'ara jama'etning Uyghurlar üchün heriketke ötüshi, gherb döletlirining xitayni jazalishi lazimliqini muraji'et qilghan.
Amérika xitayni jazalash üchün emeliy tedbirlerni yolgha qoyuwatqan, gherb döletliride xitayni jazalash toghrisidiki sadalar barghanséri küchiyiwatqan bir chaghda, musulman döletlirining yenila sükütte turuwélishining échinarliq bir hadise boluwatqanliqini tilgha alghan gérmaniyediki Uyghur ziyaliysi abdushükür hajim mutleq köp qisim musulman döletlirining hakimiyet tüzülmisining xitaygha oxshashla mustebitlik asasigha qurulghanliqini ilgiri sürdi.
Gérmaniyede neshrdin chiqidighan “Süretler” gézitining 19-dékabir élan qilghan “Xitay bizning halimizni mesxire qilmaqta” namliq maqalida bayan qilishiche, gérmaniye erkin démokratlar partiyesining parlaménttiki wekili, iqtisadiy hemkarliq we tereqqiyat komitétining re'isi olaf in der bek mezkur gézitning ziyaritini qobul qilghanda, özining hökümettin xitay bilen bolghan munasiwette peqet muhit asrash kélishimlirinila saqlap qélip, bashqa barliq iqtisadiy hemkarliqlarni bikar qilishni jiddiy telep qilghanliqini tilgha alghan.
Parlamént ezasi olafning bundaq teshebbusni otturigha qoyushigha seweb bolghan amillarning biri, xitayning korona wirusini tarqitip, hazirgha qeder 1 milyon 500 ming insanning ölümige seweb bolghan jawabkarliqini sürüshtürüsh bolsa, ikkinchisi, xitayning Uyghurlargha séliwatqan zulumliri, xongkongdiki zorawanliqi hem teywen'ge qarita tehditlirige keskin inkas bildürüsh zörüriyiti bolghan. Uning bildürüshiche, gérmaniye we gherb dunyasi korona wabasi bilen küresh qiliwatqan bu künlerde, xitay héch ish bolmighandek özining tawar éksportini dawamlashturup kelmekte iken.
Maqalida munular tilgha élinidu: “Xitay hakimiyitining korona wirusining ejellik mexpiyetlikini yoshurushigha, xongkongdiki démokratik heriketlerni basturushigha, milyonlighan Uyghurlarni jaza lagérlirigha qamap tutup turushigha, teywen démokratik jumhuriyitige urush qozghaymen dep tehdit sélishlirigha qarimay gérmaniye künséri küchiyiwatqan bu sériq ejdihani cheklesh yolida héchqandaq bir tedbir qollanmidi “.
Gérmaniye erkin démokratlar partiyesining tereqqiyat mutexessisi sanilidighan olafning bildürüshiche, gérmaniye bankisi xitayni mashinisazliq téxnikisi, mashina zapchasliri, dorigerlik qatarliq 40 tin artuq sahelerde terbiyelesh üchün 500 milyon yawro qerz bilen teminligen bolup, xitaydek mustebit bir döletke iqtisadiy jehettin yardemde bolush tamamen xata iken. U sözide “Gérmaniye bilen xitayning tereqqiyat hemkarliqi barghanséri tarixning mesxirisige uchrimaqta” dégen shundaqla xitaygha bergen 500 milyon yawro qerzni ösümi bilen qoshup derhal qayturuwélishni tekitligen.
Olaf yene “Biz gérmaniyede ijtima'iy jem'iyetning uyushush küchini ilgiri sürüshni teshebbus qiliwatqan bir chaghda, xitay xelq jumhuriyiti milyonlap Uyghurlarni lagérlargha solidi, xongkong xelqining erkinlikni qolgha keltürüsh küreshlirini basturdi we kishilik hoquqni depsende qildi. Démek, bu yerde xitaygha qarita jiddiy bir heriket qollinishqa éhtiyaj bar” dégen.