Yehudiylar we Uyghurlar: teqdirdash ikki qowmning tekrarliniwatqan qismetliri (1)

Insaniyet tarixidiki eng échinishliq paji'elerning biri 1930-yillardin bashlap milyonlighan yehudiylarning yeklinishke uchrishi hemde bu xil yekleshning axirqi hésabta ularni yawropadiki jaza lagérlirigha qamap milyonlap qirip tashlash weqesi hésablinidu. Tarixta “Yehudiylar qirghinchiliqi” dep atalghan bu weqening bashlinishida natsistlar gérmaniyesi deslep shu zamandiki eng ilghar shey'i hésablinidighan kompyutér téxnikisi arqiliq yehudiylarning nopus éstétikisini turghuzup chiqqan hemde zor kölemlik étnik qirghinchiliqqa teyyarliq qilghan bolsa, kéyinche oxshash bolmighan jaylardiki lagérlarda her küni yüzlep minglap yehudiylar zeherlik gaz arqiliq öltürülgen. Uyghurlar diyaridiki lagérlar mesilisi hemde milyonlarche kishining tutqun qilinishi otturigha chiqqandin kéyin ikkinchi dunya urushi axirlashqanda bu xil qirghinchiliqning qayta yüz bermeydighanliqini tekitlesh meqsitide “Emdi qaytilanmaydu!” jakarlan'ghan dunyawi sho'arning emeliyetke uyghun bolmay qéliwatqanliqi mulahize témiliridin bolushqa bashlidi.

Biz bu munasiwet bilen mushu mesililer heqqide muhakime yürgüzüp béqishni yehudiylar qirghinchiliqi bilen tonushluq bolghan amérikadiki ikki kishige hawale qilduq. Ularning biri nyuyork shehiridiki “Balilarni yötkesh jem'iyiti” (The Kindertransport Association) ning re'isi mélissa xekkér (Melissa Hacker) xanim bolup, bu jem'iyet asasliqi “Yehudiylar qirghinchiliqi” din aman qalghanlarning perzentlirini orunlashturush, ularning kéyinki ma'arip terbiyisi we xeyri-saxawet ishlirigha ishtirak qilishigha mes'ul.

U bu heqtiki söhbette insaniyet tarixidiki hemmige melumluq paji'ening qayta tekrarlinishi téximu éghir paji'e, dégenni algha sürüp mundaq dédi: “Men tarixshunas emes, emma shuni éytalaymenki ‛emdi qaytilanmaydu! ‚ dégen idiye yehudiylar duch kelgen zor qirghinchiliqtin kéyin bu xildiki qirghinchiliq emdi hergizmu qaytidin yüz bermisun, dégenni algha sürgen halda otturigha chiqqan. Shundaqla yer sharining puqraliri bolghan biz insanlar üchün bu xil qirghinchiliqning aldini élishni, uning qayta yüz bérishini tosushni agahlandurup kéliwatqan chaqiriq. Halbuki, tolimu epsusluq ichide shuni éytalaymenki ‛emdi qaytilanmaydu! ‚ dep muqimlashqan bu chaqiriq özining adaqqi nishanigha yételmidi. Biz ‛yehudiylar qirghinchiliqi‚ axirlashqandin kéyin zamanimizgha kelgende, yeni kélip 21-esirde bir qisim insanlarning özliri étiqad qilip kéliwatqan diniy eqidiler yaki bashqa ijtima'iy sewebler tüpeylidin bu xildiki qirghinchiliqqa qaytidin muptila boluwatqanliqini körmektimiz. Biz insan bolush süpitimiz bilen buni tosup qalalmighanliqimizning özi biz üchün bir tragédiye.” 

Minnésota shtatidiki mishél xamlin qanun institutining proféssori, “Qirghinchiliqtin xali dunya” merkizining mudiri éllén kénnédiy xanim bolsa bu xildiki paji'elerning barliqqa kélishide wasite bolidighan amillar qatarida shu zaman'gha xas yughuri pen-téxnikining roligha sel qarashqa bolmaydighanliqini tekitlep, meyli yehudiylar bolsun yaki Uyghurlar bolsun hazir mushundaq bir ortaq kechmishke shahit boluwatqanliqini tekitlidi. “Rastini éytsaq ‛yehudiylar qirghinchiliqi‚ mezgilide natsistlar gérmaniyesining yehudiylargha qilghanliri ularning shu zamanda eng ilghar pen-téxnika wasitilirige ige bolushi arqisida emelge ashqan. Chünki gérmaniye jem'iyiti shu waqitta ghayet zor sandiki aliy derijilik ma'arip terbiyisi körgen alimlar qoshunigha ige idi. Bolupmu inzhénérliq, tébbiy penler, soda sahesi dégenlerning hemmisidila mushu xildiki serxil kishiler éship-téship turatti. Bu ehwallar hazirqi xitay üchünmu shundaq boluwatidu. Xitay hazir téxnologiye jehette hemmila sahening eng yüksek muweppeqiyetlirige érishiwatidu. Shunga mushu yosunda téxnologiye sahesidiki artuqchiliqni ilikide tutup turuwatqan bir döletning bu xil ‛imtiyazliq halet‚ni aldi bilen shu jem'iyetning ijabiy yosunda algha qarap méngishigha emes, belki özlirining arzusini ishqa ashurush tirishchanliqigha serp qilishi tarixiy jehettinmu anche heyran qalarliq ish emes. Derweqe zor kölemlik qirghinchiliq hadisisi bunche yughuri téxnika bolmighan shara'ittimu emelge ashqan. Mesilen, ru'andagha qaraydighan bolsaq u jayda bir milyonche kishi özlirining qoshniliri yaki tonushlirining qolliridiki addiy déhqanchiliq qoralliri bilen chanap tashlan'ghan.”

Eyni waqittiki yehudiylar duch kelgen zor kölemlik qirghinchiliq bilen Uyghur jem'iyiti nöwette bashtin kechürüwatqan éghir siyasiy basturushning xaraktér jehette qandaq oxshashliqqa ige ikenliki heqqide sorighinimizda méléssa xanim buningda qismen perqler bolsimu, ulardiki qedem-basquchlarda kishini shürkündüridighan oxshashliq hadisisi mewjut iken. U bu heqte mundaq dédi: “Méningche, bu ikki xil hadisini quyup qoyghandek oxshash shekilde yüz bériwatidu, déyishke bolmisa kérek. Chünki her ikkisining özige xas, shuningdek özgiche alahidilikliri mewjut. Qaraydighan bolsaq ‛yehudiylar qirghinchiliqi‚ bismillasidila zor kölemlik adem öltürüsh bilen bashlan'ghini yoq. Eksiche aldi bilen yehudiylargha qarita öchmenlik qozghaydighan teshwiqatlarni kéngeytishte ipadilendi. Buninggha qoshumche qilip bezi siyasiy tedbirler qollinildi. Emdi bu jehette xitaygha qaraydighan bolsaq, Uyghurlar duch kéliwatqan ehwal buninggha oxshap kétidu: xitay hökümiti hazir hemmila jayda Uyghurlarning térror gumandari yaki térrorchi ikenlikini, shunga ularni hökümet terep ‛kespiy terbiyilesh mektipi‚ dep atawatqan ‛terbiyilesh merkizi‚ namidiki mu'esseselerge ewetish arqiliq özgertip chiqishning muhimliqini teshwiq qiliwatidu. Bizge heqiqet sheklide melum bolghan hadisiler shuki fashizm bash kötürgende, zulum yükseklikke chiqqanda, melum bir kishini emes, belki pütkül bir qowmni ‛yoshurun xeter‚ dep qarap ayrip chiqish xahishi roshenleshkende yüz minglighan ‛yoshurun xeter‚ éléméntliri mexsus layihilen'gen yighiwélish orunlirigha toplinidu. Biz bu ishlarning ötmüshte qaysi shekilde emelge ashqanliqini körgen. Ene shu ishlar axirqi hésabta qirghinchiliqqa qarap tereqqiy qilghan. Bu xil zor kölemlik qamaq bolsa qirghinchiliqning bir qismi bolghan. Hökümet bir qolluq ijra qilghan bu xildiki zor kölemlik qirghinchiliq ushtumtutla bashlanmighan, eksiche birnechche basquchni bésip ötken. Xitaygha qaraydighan bolsaq bu basquchlarning deslepkisi hazir Uyghurlarning wujudida körülüwatidu.” 

Bu xil oxshashliq heqqide söz bolghanda kénnédiy xanim buningdiki ejellik bir ortaqliqning dunyawi shirketlerning bu xil qirghinchiliq qilmishigha wasitilik halda hemde bolushi ikenlikini körsitip ötidu. Uningche eyni waqitta bir qétim körülgen bu hal nöwette yene bir qétim xuddi ashu shekilde otturigha chiqmaqta. U bu heqte mundaq dédi: “Biz yashawatqan bu dunyaning yersharilishishi 21-esirge kelgende royapqa chiqqan yéngiliq emes. Bu nuqtini toghra chüshinish biz üchün bekmu muhim, dep qaraymen. Chünki natsistlar gérmaniyesi zamanisidimu yersharilishish we dunyawi soda xuddi bizning zamanimizdikige oxshash bir mehel dewr sürgen. 1940-Yillarda ibm ge oxshash dunyawi shirketler xelq'ara soda bilen meshghul bolghan. Jümlidin gérmaniye bilen pa'al pen-téxnika sodisi qilghan. Hazir bolsa Microsoft shirkiti dunyadiki herqaysi döletler bilen, jümlidin xitay bilen bu xil soda munasiwitide boluwatidu. Tereqqiy qilghan iqtisadiy weziyetning öz nöwitide ashu hakimiyetning dunya miqyasida iqtisadiy béqindiliq tori qurushigha türtke bolidighan bu hal 1940-yillarda hemde biz yashawatqan 2019-yilida oxshashla wujudqa chiqiwatidu. Emdi qaraydighan bolsaq, bu tiptiki döletlerning ashu artuqchiliqi özlirige nisbeten ‛az sanliq‚ bolghan xelqni her xil sewebler bilen hujum nishani qilishigha seweb boluwatidu. Natsistlar gérmaniyesi dewridiki yehudiylar we shinjang ölkisidiki Uyghurlar del ashu xil dunyawi iqtisadiy tesirning iskenjisini biwasite hés qilghanlardur.”
Bu xildiki tarixiy paji'elerning deslepki basquchi bolghan lagérlar heqqide eyni waqitta natsistlar gérmaniyesining tashqi dunyagha buni ijabiy shekilde teshwiq qilghanliqini, bu halning hazir Uyghurlar diyaridiki lagérlardimu xuddi ashu shekilde tekrarliniwatqanliqi heqqide söz bolghanda mélissa xanim buning tekrar otturigha chiqiwatqan aldamchiliq ikenlikini körsetti. 

“Siz éytqan u hadisiler eyni waqitta xelq'ara qizil kirist jem'iyitining ezaliri chéx jumhuriyitidiki yighiwélish lagérlirining biride bolghan. Shu waqitta bu heqte mexsus teshwiqat filimi ishlen'gen hemde yehudiylarning bu lagérlarda yaxshi ghizaliniwatqanliqi, ularning körsetken türlük maharet oyunliri körsitilgen. U lagérdiki kishilermu özlirining bu lagérlarda nahayiti yaxshi mu'amilige muyesser boluwatqanliqini sözligen. Emeliyette bolsa bu mehbuslarning hemmisi ashundaq naxsha-usullarni körsitishke, shuningdek ashu xildiki medhiye sözlirini bayan qilishqa mejburlan'ghan insanlar. Hazir xitay hökümiti del mushu xildiki teshwiqatlarni bazargha séliwatidu. Ular teklip qilghan chet'el diplomatliri atalmish ‛terbiyilesh merkezliri‚de kishilerning qandaq bextiyar halda öginish qiliwatqanliqini körgen. Bu bolsa del xitay hökümiti tashqi dunyani körse boptiken, dep arzu qiliwatqan ishlar.” 

Kénnédiy xanim hökümran guruhning qollan'ghan ussullirida qandaq oxshashliq bolushi heqqide söz bolghanda “Tébbiy tekshürüsh” namidiki tejribe wasitisining eng tipik misal ikenlikini tekitleydu: “Biz yadimizda tutushqa tégishlik yene bir pakit shuki, hökümran sinip herqachan melum bir da'iride ‛az sanliq xelq‚ni nishan qilishta qolliniwatqan herqandaq téxnologiye wasitiliri öz nöwitide aktipliq bilen ijra qilinidu. Ularning mushu xildiki‛az sanliq xelq‚ qe qilidighan hujum shekillirining biri del mushu xil wasitiler bilen ishqa ashidu. Qaraydighan bolsaq natsistlar eyni waqitta yehudiylarni bir pütün millet boyiche jismaniy jehette mejruh qiliwétishni nishan qilghan. Ayallarni tughmas qiliwétish ene shuning bir mezmuni. Shundaqla bu arqiliq gérmaniye armiyisi üchün zörür bolghan bir qisim tébbiy tejribilerni mushu yehudiylarning wujudida emelge ashurghan. Buning bilen tejribe obékti bolghan bu insanlar mahiyette tejribe qilinidighan haywanlargha oxshash orun'gha chüshüp qalghan. Chünki tejribe qilghuchilar ularni insan qatarida körmigen. Emdilikte bolsa mushuninggha oxshap kétidighan ishlar del Uyghurlarning béshigha kéliwatidu. Ular köpligen shunche köp xorluqqa duch kéliwatiduki, bu xildiki tébbiy sinaqlar emeliyette wijdandin we exlaq chégrasidin halqighan herqandaq yamanliqqa seweb bolalishi mumkin.” 

Hörmetlik radi'o anglighuchilar! bu programmining dawamigha qiziqsanglar diqqitinglar kéyinki anglitishimizda bolsun.