Xitay zerepshan wadisidiki Uyghurlarni “Köchüsh” we “Ishlesh” birleshken yéngi sheherge köchürgen (2)

Yekenning kachung yézisining orni.

Xitay hökümitining 2017-yili qurup, yéqinqi 3 yilda yeken nahiyesining jenubidiki kachung, qoshirap, damsi yéziliridin jem'iy 1915 a'ile, 10285 ademni köchürüp kelgen, “Yung'en” rayoni, yekenning shimaligha toghra kélidu. Radiyomizdiki téxnik we muxbirlar xitay hökümet taratqulirida bu rayon heqqide élan qilin'ghan sin we süretlik xewerliri asasida, ushbu rayonning sün'iy hemrahidin tartilghan süret, bashqa süret arxipliri we xeritilerdin yenimu toluq uchurlargha érishishke tirishtuq.

Hazirghiche érishken köp tereplimilik uchurlardin, bu jayning yekenning shimalidiki chölning otturisida 50 ming mo yerni da'ire qilip qurulghanliqi, etrapi ochuqchiliq, töt chasa rayon ikenliki, rayon ichidiki qatar-qatar yol we ret-ret oxshash shekilde sélin'ghan öylerdin shekillen'gen ahaliler rayonliri, mehelle bashqurush komitétliri, yesli, mektep, doxturxana yene mehelle sirti etrapida bolsa qatar-qatar, chong-kichik séx, parnik qatarliqlardin terkib tapqanliqi melum.

“Tengritagh tori” ning bu heqte 29-may tarqatqan sinliq xewiridimu yeken nahiyesining mu'awin hakimi qeyser elemshaning xitay tilida bu rayon'gha namrat nopusni merkezleshtürüp köchürüsh wezipisini orundighandin sirt 2000 etrapida qotan, yéngi nesillik qoy-kala yétishtürüsh férmiliri, kiyim-kéchek we bashqa ishlepchiqirish séxlirini qurup, bular arqiliq yéngi köchüp kelgen nopusni 4 minggha yéqin ish pursiti bilen teminligenlikini bayan qilghanliqi körsitilgen.

Yeken nahiyesining memuriy toridiki yung'en rayonida sana'etni tereqqiy qildurushqa meblegh chaqirish élanliridinmu bu jayda dawamliq zawutlarning quruluwatqanliqini körüwalghili bolidu.

Xitay hökümitining zerepshan deryasi wadisidiki qedimiy makanliridin bu sana'etleshken olturaq rayoni bolghan yung'en rayonigha köchürüshning, bu karxanilarni ishchi bilen teminleshni meqset qilidighanliqidin dérek bermekte.

Xitay hökümitining lagér siyasiti we uning bashqurup sistémiliri üstide tetqiqat élip bériwatqan xelqhradiki nopuzluq mutexessislerdin adri'an zénz xitay hökümitining yeken nahiyesi sirtida qurghan yung'en shehiri heqqidiki uchur we melumat hemde süretlerni sélishturup körüp, mundaq dédi: “Bu bir sheher sirtigha, bir jaygha köchürüsh, uning üstige nahayiti zor kölemde, körünüshke bu jay bekmu qurghaq bir rayon. Bu shara'itlar téximu qattiq bashqurushqa shara'it yaritidu. Bu, gerche xitayning tibet we bashqa jaylarda mejburiy élip barghan köchürüsh siyasetliride nahayiti köp körülidighan bir shekil bolsimu emma bu men körgen zor kölemdikisi hésablinidu. Tibet we chingxeylerdimu namratliq yaki adem zichliqi we yaki apetlerni bahane qilip köchürgen misallar bar, emma shinjangdikisi téximu zor kölemliktur, buningda hökümetning közitishi we kontrolluqi téximu ashkara bolghan. Bu shundaqla hökümetning teshwiqati we ménge yuyush terbiyelirini téximu asan élip baralaydighan bir yochuq. Bu, Uyghurlarni lagérlargha solap bashqurushtin perqliq bolghan yene bir xil zor kölemlik yighip bashqurush bolup, buning téximu uzaq muddetlik meqsetlerni ishqa ashurushni pilanlighan bir xil merkezleshtürüp bashqurush siyasiti ikenlikini körüwalghili bolidu.

Xitayning bu xil köchürüsh siyasitide bularning iqtisadiy kirimini özi bashquridighan azghine ma'ash bilen teminlep, uni namratliqtin qutuldurush deydu. Xitay hökümiti, her tereptin hayat we ish-pa'aliyetliri qattiq kontrolluqqa élin'ghan bu rayondiki bashqurushni yene merkezleshtürüp bashqurduq dep bahane körsitidu.”

Yéngi köchürüsh rayoni yeken nahiyesidin 56 kilométir yiraqliqta bolup, köchürülgen nopus etraptiki taghliq we süyi elwek yézilarda yashap kelgen a'ililer bolup, ularning hazirqi yéngi adrési, ularning ata bowiliridin tartip nechche ewlad yashap kelgen kachung, qoshirap, damsidiki qedimiy makanliridin 100 kilométirdin yiraqta.

Öy qurulmiliri insanning yashash usuli we örp adetlirini eks ettüridu. Süretlik melumatlargha asaslan'ghanda, bu yéngi sheherdiki öyler oxshash 60kwadrattin 80 kwadratqiche bolghan, oxshash shekilde sélin'ghan. Kichikkine qorulirida yéshilliq körünmeydu. Emma kachung qatarliq yézilardin kélip chiqqan we shu jaylarda ziyaretlerde bolghan erbablarning éytishiche, ularning ilgiriki makanliri bostanliqlar, derya-östengler, ormanlar bilen qaplan'ghan, öylirining da'irisimu asasen texminen200 kwadrat yaki uningdin chong da'iride, qoruliri etrapida qotan we bashqa qoshumche esliheler qopurulghan, mehellilerde meschitler bar bolghan tipik Uyghur mehelliliridur.

Xewerlerde mezkur yung'en sheherchiside doxturxana, mektep qatarliq eslihe we orunlar sheher ichige qurulup, ammigha qulayliq shara'it yaritilghanliqi tilgha élin'ghan bolsimu, meschit barliqi tilgha élinmighan. Sün'iy hemrah süretliridin bu jayning Uyghur en'eniwi xasliqigha ige emeslikidin bashqa, meschitke oxshash ularning diniy étiqad sorunlirimu körünmeydu. Xitay hökümiti bu köchürüshke da'ir ammigha ochuq teshwiqatlirida yéngi olturaq rayon we hoyla qurulushi namrat kishilerning ishlepchiqirish we turmush usulini özgertishni ilgiri sürüsh pilani bilen munasiwetlik ikenlikini körsetken.

Yekenning zerepshan derya boylirigha jaylashqan qedimiy Uyghur yéziliri bolghan kachung, damsi qatarliq jaylargha ilgiriki yillarda, “Shinjang géziti” muxbiri bolup ishlewatqan chaghlirida köp qétim ékskursiye we ziyaretke barghan, hazir amérikada yashawatqan jür'et nizamidin ependi, özining xatirisidiki bu yézilardiki Uyghurlarning qedimiy hoyla-aram medeniyiti we yashash medeniyet örp-adetliri heqqide toxtilip: “Ularning qaynam tashqinliqqa tolghan hayatining hergizmu bu töt chasa ichige élin'ghan oxshash hayat ritimi tekrarlinidighan mezkur yéngi sheherlerde mumkin bolmaydighanliqini qiyas qilmaq tes emes” deydu.

U yene bu xil köchürüshni “Xitay hökümitining Uyghurlar we ularning medeniyitini teltöküs yoqishiss siyasitining bir qismi” dep qaraydighanliqini otturigha qoydi.

Halbuki xitay hökümitining namratliqtin qutuldurush nami astida élip bériwatqan, Uyghurlarni esli-yurt mehelliliridin, qedimiy makanliridin mejburiy köchürüsh Uyghur élining jenubidiki bashqa rayonlardimu dawamlashmaqta. Mesilen, kériyening qedimiy derya boyi yézisi, qaghiliqning chipan yézisi we bashqilar buning tipiki misalliridur.