Xitay “Aq tashliq kitab” arqiliq Uyghur élidiki siyasetlirini aqlimaqchi boldi

Xitay hökümiti, Uyghur élide ikki milyon etrapida Uyghur we qazaq qatarliq yerlik milletlerning “Qayta terbiye lagérliri” gha qamighanliqi xelq'arada diqqet qozghap, bu heqtiki tenqidler küchiyiwatqan bir peytte, aq tashliq kitab élan qilip, xitay hökümitining Uyghur élide “Térrorluq” we “Radikalliq” bilen küresh qiliwatqanliqini ilgiri sürdi.

18-Mart küni xitay dölet ishliri kabinéti teripidin élan qilin'ghan aq tashliq kitabqa “Shinjangdiki térrorluq we radikalliqqa qarshi urush we kishilik hoquqning qoghdilishi” dep mawzu qoyulghan bolup, u “Shinjang ezeldin béri xitayning ayrilmas bir qismi”, “Shinjangdiki térrorluq we radikalliqning yiltizi”, “Zorawanliq térrorluq we dini radikalliq kishilik hoquqning éghir derijide depsende qilinishi”, “Térrorluq we radikalliqqa qanun boyiche zerbe bérish” qatarliq 7 babtin terkib tapqan.

Xitay, “Aq tashliq kitabi” da aldi bilen Uyghur élining ezeldin xitaygha tewelikini, uning xitayning ayrilmas bir qismi ikenlikini eskertip ötkendin kéyin yene, Uyghurlarning uzun tarixiy jeryanda köchüsh we milletler ara arilishish netijiside kélip chiqqan bir millet ikenliki, Uyghurlarning türkiy xelqlerning ewladi emeslikini ilgiri sürgen.

Xitay aq tashliq kitabida munularni bayan qilghan: “Bölgünchilik Uyghur élidiki térrorluq we radikalliqning yiltiz tartishi üchün asas bolghan. Térrorchilar we radikal guruppilar yillardin béri bölgünchilik dumbiqini chélish arqiliq tarixni burmilap, milletler arisidiki medeniyet perqini köptürüp, perqliq bolushni we öchmenlikni terghib qilip dini radikalliqni tarqatti”.

Aq tashliq kitabta yene töwendikiler ilgiri sürülgen: “2014-Yilidin buyan shinjang da'iriliri 1588 zorawan we térrorluq guruppilarning tarmar qildi. 12 Ming 995 térrorchini qolgha aldi. 2052 Partlatquch buyumni qolgha chüshürdi. 30 Ming 645 ademni 4858 qétimliq qanunsiz dini pa'aliyet seweblik jazalidi we 345 ming 229 parche qanunsiz dini matériyallarni qolgha chüshürdi. . . Térrorluqqa qarshi turush xizmiti we radikalliqni tügitish tirishchanliqliri her da'im qanun'gha uyghun halda élip bérildi”.

Amérikadiki “Erkinlik sariyi” ning tetqiqatchisi sarah kuk xanim yuqirida xitay teminligen istatistikiliq reqemler gerche xelq'araliq organlar teripidin déyiliwatqan “Bir milyondin oshuq” Uyghur qatarliq milletlerning lagérda ikenlikige a'it sanliq melumatlardin “Köp az bolsimu biraq u yenila xitayning keng kölemlik tutqun élip barghanliqini namayan qilip turmaqta” dédi. U mundaq dédi:

“Menche xitay hökümiti aq tashliq kitab arqiliq özining shinjangda nahayiti keng kölemde tutqun herikiti élip barghanliqini étirap qiliptu. Xitay hökümiti öz aghzi bilen qanunsiz dini pa'aliyetler bilen shughullan'ghanlarning qolgha élin'ghanliqini deptu. Yeni bizge melum bolghinidek, xitay hökümiti ‛qanunsiz dini pa'aliyet‚ dep ataydighan heriketlerning nurghunliri bashqa ellerde qanun arqiliq qoghdilidighan normal dini pa'aliyettur. Xitay hökümiti yuqirida teminligen reqemler gerche lagérgha tutqun qilin'ghanlarning sani heqqide xelq'araliq doklatlarda nahayiti ishenchlik melumatlar asasida déyiliwatqan bir milyondin oshuq dégen reqemdin nechche hesse az bolsimu, emma u yenila xitay hökümitining zorawanliq tüsini almighan heriketlerni bahane qilip turup zor kölemde tutqun herikiti yürgüzgenlikini ispatlap bermekte”.

Sarah kuk xanim sözide yene, xitay hökümitidin qanunsiz dini pa'aliyet seweblik jazalan'ghan 30 mingdin oshuq kishige a'it sot hökümlirini, ularning jinayi ispatlirigha a'it toluq matériyallarni élan qilishni telep qildi.

Kishilik hoquqni közitish teshkilatining xitay ishliri diréktori sofi richardsonmu bügün tiwittirdiki inkasida “Eger xitay hökümitining qolida bu kishilerning jinayitige a'it ispat bar bolsa, u halda ularni adil yosunda sotlishi kéreklikini, shundila uni qanun arqiliq idare qilish dep atashqa bolidighanliqi” ni eskertti.

Awstraliye latrop uniwérsitétining oqutquchisi jeymis léybold bolsa tiwittirdiki inkasida xitay hökümiti aq tashliq kitabida teminligen yuqiridiki reqemler heqqide toxtilip: “Xitay kompartiyesi emeldarliri shinjangdiki térroristlarning we qolgha chüshürülgen qanunsiz dini matériyallarning sanini shundaq éniq bilidiken, biraq ular kespiy maharet bilen terbiyelinish merkezliride oquwatqanlarning sanini bilmeydiken. Bu qet'iyla mentiqige uyghun emesqu” dep yazghan.

Xitay hökümiti aq tashliq kitabida Uyghur élide qurghan lagérlirini “Terbiye merkizi” dep atap, bu orunlarning radikalliqni tügitish we térrorluqning aldini élishni meqset qilghanliqini we bu “Aldini élish” xaraktérlik siyasetlerning ünüm bériwatqanliqini ilgiri sürgen bolup, bu dunya Uyghur qurultiyining küchlük tenqidige uchridi.

Xitay hökümiti aq tashliq kitabta yene, 1990-yilidin 2016-yili dékabirghiche bolghan ariliqta Uyghur élide 30 qétim hujum weqesi yüz bergenliki, yüz bergen hujumlarda we bashqa topilanglarda 458 adem ölüp, 2540 adem yarilan'ghanliqini ilgiri sürgen.

Dunya Uyghur qurultiyi bayanatchisi dilshat rishit ependi bu heqtiki inkasida xitay hökümitining heqiqetni toxtimay burmilawatqanliqini bildürdi. U sözide “Xelq'arada xitaygha qaritilghan tenqid we bésim qattiq küchiyiwatqan bir shara'itta, xitay hökümiti bu atalmish aq tashliq kitab arqiliq Uyghur élidiki siyasetlirini aqlimaqchi. Biraq bu emelge ashmaydu” dédi.

Sarah kuk xanim bolsa xitay dewatqan térrorluq atalghusi bilen xelq'ara qobul qilghan térrorluq uqumi arisida köp perq barliqini eskertti. U sözide: “Bu yerde diqqet qilishqa tégishlik mesililer bolsa aldi bilen xitay asasen qanun arqiliq idare qilinmaydu. Bolupmu Uyghur qatarliq az sanliq milletler qanun aldida adil we barawer mu'amilige uchrighan emes. Xitayda térrorluq we qanunsiz dini pa'aliyet dégen atalghular intayin keng da'iride ishlitilidu. Xitayda bir din'gha a'it widiyo körüshmu térrorluq pa'aliyiti bilen shughullan'ghanliq hésablinidu. Shunga bu aq tashliq kitabta bérilgen melumatlargha ishinishke bolmaydu. Uyghur élidiki weziyet xelq'aradiki musteqil tekshürgüchiler teripidin tekshürülüp ispatlanmighuche bundaq aq tashliq kitablarning héchqandaq qimmiti yoq, dep qaraymen” dédi.