Абдурәһим әйсаниң һаяти вә сирлиқ өлүми (3)

Уйғур диярида ечилған дәсләпки қизлар мәктипидин бир көрүнүш. (1930- Вә 1940-йиллар, орни ениқ әмәс)

Үчинчи қисим қизил реҗимдин қечиш: москва-ғалҗат-ғулҗа арисида

Абдурәһим әйса пүткүл русийәдә, җүмлидин оттура асия районида ғайәт зор сиясий вә иҗтимаий өзгиришләр йүз бериватқан пәвқуладдә бир дәврдә алмута областиға қарашлиқ ғалҗат йезисида дуняға кәлгән иди. 1880-Йилларда чар русийә армийәси или султанлиқини мунқәрз қилғандин кейин, абдурәһим әйсаниң бовиси әйсаахун миңлиған таранчилар билән бирликтә мәҗбурий һалда русийә тәвәсигә көчүрүлиду. Әйсаахун аилиси шу қетимлиқ көч-көчтә ғалҗатқа орунлишип, бу юртниң бәрпа болуши вә гүллинишигә һәссә қошиду.

Абдурәһим әйсаниң һазир ташкәнттә һаят яшаватқан әң кичик иниси мәруп әйсаниң баян қилишичә, болшевикләр инқилабиға қәдәр әйсаахун аилиси шу замандики даңлиқ байлардин вәлибай йолдашоп аилиси билән биллә или дәряси бойидики уйғур юртлириниң иқтисадий вә иҗтимаий һаятида муһим ролларни ойнайду. Һалбуки, 1917-йилидики болшевикләр инқилабидин кейин бу аилә рус коммунистлириниң зәрбә бериш нишаниға айлинип, йәнә өз юрти болған ғулҗа тәвәсигә қечип келишкә мәҗбур болиду.

Мәруп әйса акиси абдурәһим әйсаниң ибраһимахун аилисидики 10 балиниң иккинчи пәрзәнти икәнликини, униң 1910-йили ғалҗатта туғулғанлиқини тәкитләйду.

Абдурәһим әйса башланғуч саватини ғалҗат йезисидики йерим диний, йерим пәнний мәктәптә алиду. Андин яркәнт шәһиригә берип, “сопи зәрват” намидики оттура мәктәптә оқуйду. Абдурәһим әйса яркәнттики “сопи зәрват” оттура мәктәпидә оқуватқан йиллар русийәдә болшевикләр һакимийәт үстигә чиқип, коммунизм системисини пүткүл русийәгә, шу җүмлидин оттура асияға җиддий тикләватқан дәврләр иди.

Шу йилларда абдулла розибақийеф қатарлиқ сәрхилләрниң тәшәббуси, дадиси ибраһимахунниң қоллап-қуввәтлиши билән яркәнттики “сопи зәрват” оттура мәктипини әла нәтиҗә билән тамамлиған абдурәһим әйса 1926-йили 16 йешида москваға оқушқа әвәтилиду. Бу қетим абдурәһим әйса билән биллә москваға оқушқа әвәтилгән уйғур оқуғучилар ичидә хрушеф дәвридә қазақистан компартийәсиниң биринчи секретарлиқиға тәйинләнгән исмаил йүсүпофму бар иди.

Абдурәһим әйса москва йеза-игилик институтида оқуватқан йилларда ғалҗаттики дадисиниң синипий тәркиби “бай-помешчик” дәп айрилиду һәмдә болшевикләр һакимийитиниң зәрбә бериш нишаниға айлиниду. Бу иш москвадики абдурәһим әйсаниң оқуш һаятиғиму қара сайә ташлайду. У москва йеза-игилик институтиниң иккинчи оқуш йилиға чиққинида, йәни 1927-йили “бай деһқанниң балиси” дегән қалпақ билән мәктәптин һәйдилиду. Амалсиз қалған абдурәһим әйса москвадин юрти ғалҗатқа қайтип келиду-дә, узун өтмәйла чеградин қечип өтүп, ғулҗиға келиду.

1920-Йилларниң ахирлириға барғанда барғансери әшәддийлишиватқан рус болшевиклириниң сиясий бесими вә мәҗбурий коллектиплаштуруш шамили түпәйли миңлиған кишиләр юрт-маканлирини ташлап, тәрәп-тәрәпкә қачиду. Униң үстигә абдурәһим әйсаниң дадиси ибраһимахунға “бай помешчик”, “хәлқ дүшмини” дегән қалпақлар кийдүрүлүп, қамаққа елиниду. Мушундақ әһвалда ғалҗатта давамлиқ яшашниң мумкинчилики қалмайду. Өз вақтида ибраһимахунниң яхшилиқини көп көргән кишиләр уни болшевикләр түрмисидин қачуруп чеградин өткүзүветиду. Шундақ қилип, 1928-йилидин 1930-йилиғичә болған җәрянда уларниң аилисидикиләр түрлүк йоллар билән совет чеграсидин қечип өтүп, илиниң юқири җағистай йезисидики ата-бовилириниң маканиға келип олтурақлишиду.

Мәруп әйса акиси абдурәһим әйсаниң 1928-йили ғулҗиниң юқири җағистай йезисидики туғқанлириниң өйигә келип орунлашқанлиқини, дәсләптә деһқанчилиқ билән шуғулланғанлиқини, кейинчә йеңичә пәнний мәктәп ечип җағистайда ақартиш ишлири билән шуғулланғанлиқини илгири сүриду.

Бу мәзгилләрдә йәттәсудики мәшһур уйғур зиялийси нәзәрғоҗа абдусәмәт оғли совет реҗимидин қечип җағистайға келип орунлишиду. Абдурәһим әйса устази нәзәрхоҗа абдусәмәт оғли билән бирлишип, җағистайда һазирқи заман пәнний маарипиниң туғулушида муһим ролларни ойнайду. Кейинчә у ғулҗа шәһиригә тәклип қилинип, ғулҗидики “үмид” мәктипиниң мудири болуп ишләйду.

Мәруп әйса акиси абдурәһим 1934-йили әйса ғулҗа шәһиригә йөткилип барғанлиқини, ғулҗидики “үмид” мәктипидә мудир болуп ишләш җәрянида мәктәпниң дәрслик программисини ислаһ қилиш, әмәлий һүнәр-сәнәт кәсиплирини тәсис қилиш ишлирида көрүнәрлик йеңилиқ яратқанлиқини вә авамниң һөрмитигә сазавәр болғанлиқини тәкитләп өтиду.

(Давами бар)