Абдурәһим әйсаниң һаяти вә сирлиқ өлүми (5)
2019.10.22
Бәшинчи қисим: шең шисәй түрмисидә
Абдурәһим әйса һаятиниң нәвқиран яшлиқ йиллирини 1930-йиллардики или уйғур маарипиниң раваҗлиниши үчүн сәрп қилиду. Униң устази нәзәрхоҗа абдусәмәт оғли билән җағистайда ачқан 6 синиплиқ мәктипи өз дәвридә зор үнүм яратқандин кейин, ғулҗа ақсақаллири абдурәһим әйсани ғулҗа шәһиригә тәклип қилип, униң “үмид” мәктипини йәниму тәрәққий қилдурушини тәләп қилиду.
Мәрһум абдурәһим әйсаниң һазир ташкәнттә яшаватқан әң кичик укиси мәруп әйса акиси абдурәһим әйса 1958-йили “әшәддий йәрлик милләтчи” дегән қалпақ билән сирлиқ бир рәвиштә өлтүрүлгәндин кейин униң исминиң пүткүл мәтбуат вә таратқуларда чәкләнгәнликини, хитай даирилириниң һәтта 1980-йиллардиму акисиниң намни әслигә кәлтүрмигәнликини тилға алиду. Һалбуки, мәруп әйса зияритимиз давамида кейинки йилларда или уйғур маарипини тәтқиқ қилған бир қисим кона зиялийларниң абдурәһим әйсаниң 1930-йиллардики или уйғур маарипиға қошқан төһпилиригә тегишлик баһа бәргәнликини әскәртип өтиду.
Мәруп әйса акиси абдурәһим әйсаниң 1930-йилларниң иккинчи йеримида ғулҗидики атақлиқ маарипчи мәруп сәидидин кейин “үмид” мәктипини қайтидин җанландурған вә дәрслик программилирини йеңилиған киши икәнликини тәкитләп өтти.
1941-Йилиға кәлгәндә или маарипида зор үнүм яратқан абдурәһим әйса шең шисәй һөкүмити тәрипидин үрүмчигә йөткәп кетилиду. Йәни милитарист шең шисәй униңдин хатирҗәм болалмай уни көз алдида назарәт қилиш үчүн өлкилик қизлар оттура мәктипигә йөткәп келиду. Бу мәзгилләрдә атақлиқ уйғур шаири абдурәһим өткүрму бу мәктәптә оқутқучилиқ қиливатқан болуп, өткүр әпәндиниң ханими хәлчәм тиләшеваму бу мәктәптә оқуватқан иди.
Мәруп әйсаниң тәкитлишичә, акиси абдурәһим әйса үрүмчигә барғандин кейин өлкилик қизлар оттура мәктипидә оқутқучилиқ қиливатқан абдурәһим өткүр вә “шинҗаң гезити” ниң әдәбият бетидә ишләватқан лутпулла мутәллипләр билән йеқин мунасивәт орнитиду. Үрүмчидә униң әдәбий иҗадийитидә йеңи йүксилишләр мәйданға келиду.
Мәруп әйса өзиниң “абдурәһим әйса өлүминиң сири” намлиқ әслимисидә акиси абдурәһим әйсаниң 1940-йилларниң башлирида үрүмчидә елип барған паалийәтлири һәққидә мундақ дәп язиду: “акам абдурәһим әйса үрүмчигә йөткилип барғандин кейин өлкилик қизлар оттура мәктипиниң мудири болуп ишләйду. Бу вақитта үрүмчидә өлкилик уйғур мәдәний ақартиш уюшмиси вә униң тәркибидики санайи нәписә өзиниң ақартиш вә сәнәт паалийәтлирини җиддий елип бериватқан йиллар иди. Акам шу мәзгилләрдә лутпулла мутәллип, абдурәһим өткүр қатарлиқ яш қәләмкәшләр билән йеқин мунасивәт орнитиду һәмдә уйғур ақартиш уюшмисиниң мәдәнийәт-сәнәт паалийәтлиригиму актип иштирак қилиду. Шу йилларда у шеирийәт иҗадийитидин башқа йәнә проза иҗадийити биләнму шуғуллиниду. Униң шу мәзгилләрдә язған ‛толун‚ намлиқ һекайиси балилар һаятиға беғишланған болуп, әдәбиятшунаслар кейинчә бу һекайини ‛уйғур һазирқи заман әдәбиятида балилар һекайичилиқиниң дәсләпки пәрдисини ачқан әсәрләрниң бири, ‚ дәп баһа бәргән.”
Мәруп әйса “әслимә” сидә йәнә мундақ дәп язиду: “акам абдурәһим әйса 1942-йили башқа көплигән уйғур зиялийлири билән бир қатарда шең шисәйниң мәхпий сақчилири тәрипидин үрүмчидә қолға елинип, түрмигә ташлиниду. Акамниң шу йилларда язған ‛түрмидин оғлумға хәт‚ намлиқ түрмә хатирисидә баян қилинишичә, чеқимчилар шең шисәйниң қол астидики уйғур тилини пишшиқ билидиған сақчи башлиқи лю биндиға доклат йоллап, абдурәһим әйсаниң гезиттә елан қилған ‛қарлиғач билән кәптәр‚ намлиқ мәсилидә ‛еғир сиясий кинайә бар‚ дегән икән. Йәни улар: ‛абдурәһим әйса бу әсиридә учар қушларниң һекайисини тәсвирлигәндәк қилсиму, әмәлийәттә шең дубәнниң һакимийитигә даритмилиған, ‚ дәп чаққан икән. Шу сәвәбтин акам ‛хәтәрлик унсур‚ дәп қарилип, қолға елинған икән.”
Абдурәһим әйса шу қетим қолға елинип таки шең шисәй 1944-йили 9-айда уйғур диярдин кәткүчә болған җәрянда түрмидә ятиду. Шең шисәй чоңчиңға кәткәндин кейин гоминдаң һөкүмити ву җоңшинни шинҗаң өлкисиниң рәисликигә тәйинләп, үрүмчигә әвәтиду. Ву җоңшин өлкә рәиси болғандин кейин шең шисәй түрмисидә һаят қалған бир қисим уйғур, қазақ вә башқа йәрлик милләт мәһбуслирини түрмидин чиқирип, вәзийәтни юмшатмақчи вә илида қозғалған миллий инқилабниң ялқунини сүлһи йоли билән өчүрмәкчи болиду. Әнә шундақ давалғуп турған вәзийәттә абдурәһим әйса бир қисим сәпдашлири билән биллә түрмидин қоюп берилиду. Әмма униң ғулҗиға қайтишиға рухсәт қилинмайду.
(Давами бар)