Jim turuwélish taktikisi

2016-Yili dangliq yazghuchi we terjiman ömerjan hesen, tor yazghuchisi tursunjan muhemmet marshal, yazghuchi tuniyaz osman, tor sahibi adil rishit, “Baghdash” torining qurghuchisi ekber esed qatarliqlar qolgha élindi. Bulardin ömerjan hesen bozqir we tursunjan muhemmet marshal heqqide ayrim xewerler bérilgen bolsimu, qalghanlargha a'it tepsiliy uchurlar hélimu metbu'attin mexpiy tutulmaqta hemde ijtima'iy taratqularda bu xewerni mexpiy tutush heqqide chaqiriqlarmu éqip yürmekte.

Ömerjan hesen bozqir bilen bille tutulghan, erkin asiya radiyosida “Kimliki éniqlanmidi” déyilgen, bozqir torining qurghuchisining ismi adil rishit bolup ma'arip nazaritide ishleytti. Bozqir tori, qamaqtin chiqqinimni tunji bolup xewer qilghan, yazmilirimni toxtimay élan qilip kéliwatqan idi. Men yuqiriqi ziyaliylarning resimlirini, eserlirini, néme üchün tutulghanliqini, nege qamalghanliqini éniqlap chiqtim. Emma manga yetküzgüchiler jahan'gha yetküzüshümge ruxset qilishmidi. Shuning bilen Uyghurning pichaq bilen qiliwatqan qarshiliqi alemge ayan bolup, qelem bilen qiliwatqan kürishi erkin axbarattin mehrum, yiraq bozqirlargha kömülgen péti qaldi.

Manga xewer yetküzgüchige her qanche chüshendürüpmu mehbuslar heqqide dunyagha jakarlan'ghan uchurlarning xewplik emeslikini bildürelmidim. Bu mesile heqqide bashqa bir qisim kishiler bilen pikir almashturghinimda, ashkarilimay jim boluwélishning aqilanilik ikenliki tekitlendi. Netijide wetende birer kishi tutulup, birer weqe yüz bérip uzaq ötmey tekrarlinidighan “Jim yürse bolmamdu?” dégen sözning chet'ellerdimu küchke ige ikenlikini hés qildim. Kishiler weten sirtida wetendikidek “Jim yürse bolmamdu?” dégenni téshigha chiqiralmaydiken. Emma wetende kishilerning jim yürmiginidin aghrinip kön'gen kishiler sirtqa chiqqanda jim yürmeydighan organ we kishilerni “Uyghurlarni balagha qoyuwatidu”, “Dollar üchün kishilerni qurban qiliwatidu” dep eyibleydiken. Ularning neziride zulumning sirtqa anglinishi zulumni téximu wehshiyleshtürüp ulghaytarmish.

Yéqinda ilham toxti ependining “Yolum we ghayem” namliq kitabi türkiyede neshr qilindi. Türkiyediki bir sorunda bu heqte gep bolup kitabning chiqishi tenqidlendi. Tenqidchilerche, bu ilham toxtini “Türkiyediki bölgünchiler bilen alaqisi bar” qilip körsitish bolup, xewplik iken. Hetta ularche, kitabning muqawisi kök, xetlerning aq bolushimu xewpning zoriyishigha bahane bolarmish. Ularning qarishida ilham toxti heqqide dunyada élip bériliwatqan türlük namayish we bashqa pa'aliyetler uning halini téximu xarab qilarmish. Méning bu yerde chüshenmiginim, alliqachan türmige qamalghan bir kishi yene qandaq xarab bolar, yene qandaq xewpke qalar?

Menche kishilerning yuqiriqidek oylashlirigha seweb bolidighan bir qanche qarash bar. Biri, xitayni chet'ellerdiki Uyghurlargha a'it hemme ishni bilip turidu, dep qarash. Bu qarash emeliyetke uyghun emes. Mesilen, 2016-yili türkiyediki bir teshkilat teripidin erebche tarqitilghan bir teshwiqatta méning türmide ikenlikim bayan qiliniptu. Hetta bundin üch yillar burun qoyup bérilgen diyarim torining qurghuchisi dilshatning resimimu mehbuslar tizimlikide turuptu. Eger xitay Uyghurlarning chet'ellerdiki pa'aliyetlirige diqqet qilghan bolsa, yilda nechche qétim ötküzidighan namayishlirigha, dunyagha tarqitidighan teshwiqatigha estayidil mu'amile qilsa idi, yuqiriqilarni aldamchiliqning pakiti süpitide jahan'gha yéyip teshkilatlirimizni mat qilghan bolatti. Shunga xitayni Uyghurlar heqqide hemmini bilip turidu, mehbuslar heqqidiki uchurlar ashkarilansa xewplik dégen qarashta köptürmichilik éghir.

Ikkinchi xil qarash, chet'eldiki sada wetendiki jazani éghirlashturidu, dep qarash. Menche undaq bolmaydu. Eger sirttiki sada ichidiki jazani éghirlashtursa idi, diyarim torining qurghuchisi, “Yawa kepter” ning yazghuchisi, rabiye xanimning perzentliri, ana til herikitining yétekchiliri türmidin qoyup bérilmigen bolatti. Emeliyette tuniyaz osman, adil rishit, ekber esed qatarliq qelemkesh ziyaliylarning tutulushi idé'ologiye sahesidiki tazilashning netijisi bolup, ularni jazalash kompartiyening yerlik siyasi-qanun komitétining yolyoruqi bilen bolidu. Ularning qanchilik jazalinishi chet'eldiki Uyghurlarning sadasigha qarap békitilmeydu. Shunga jim turuwélish jazani yéniklitelmeydu.

Wetendiki Uyghurlarning kishilik hoquqi, puqraliq hoquqi, étiqad we medeniyet hoquqliri depsende qiliniwatqanliqi pakit. Nöwette bundaq zulumgha qarshi inkas Uyghurlarda asasliqi pichaq we qelem bilen ipade qiliniwatidu. Halbuki, muhajirettiki Uyghurlarda pichaq bilen bildürülgen inkas metbu'atlardin orun élip, qelem bilen, söz bilen bildürülgen inkas mexpiy tutuluwatidu. Buning sewebi chet'eldiki bir qisimlarning jim turuwélish taktikisi bilen munasiwetlik. Shuni bilish kérekki, qamaqqa mehkumlar zalimliqqa sükütni, adaletsizlikke biperwaliqni, zorawanliqqa jim turushni tallighan emes. Eger shular bizdek jim turushni tallighan bolsa idi, qamaqqa mehkum qilinmighan bolatti. Shunga chet'ellerde jim turush taktikisini yaqlap pikir bayan qiliwatqanlardiki keypiyat wetendiki “Jim yürse bolmamdu?” dégen zeypane qaqshashning dawami bolup, ular qamaqtiki mehbus ezimetlirimizdin emes, erkinliktiki özidin bekrek ensirewatqan bolushi mumkin.

(Eskertish: mezkur maqalidiki közqarashlar aptorghila xas bolup, radi'omizgha wekillik qilmaydu)