Muhemmed emin bughra (16): xoten hökümitining türkiye bilen bolghan alaqiliri

Muhemmed emin bughra (ongdin 1-kishi) we eysa yüsüp aliptékin (soldin 1-kishi) türkiye tashqiy ishlar ministiri, doktor fu'at köprülü (otturidiki kishi) bilen bille, 1952-yili, enqere. (Menbe: “Süretler bilen muhemmed emin bughra” namliq toplam)

1933-Yili 4-ayda qurulghan xoten islam hökümiti bolsun yaki 1933-yili 11-ayda qeshqerde qurulghan sherqiy türkistan islam jumhuriyiti bolsun, ularning türkiye bilen bolghan munasiwiti etraptiki büyük küchlerning diqqitini qozghaydighan intayin sezgür bir mesile idi. Buni eyni waqittiki sowét rusiyesimu hem hindistanni bésip yatqan büyük biritaniye impiriyesimu esla xalimaytti. Shundaq bolushigha qarimay, xoten islam hökümiti bilen sherqiy türkistan islam jumhuritining qurulghan kündin tartipla etraptiki qoshna döletlerning, bolupmu türkiyening qollishini qolgha keltürüsh üchün, öz imkaniyetliri da'iriside tirishchanliq körsetkenliki melum.

Muhemmed emin bughra “Sherqiy türkistan tarixi” namliq kitabida, “Xoten hökümiti qurulghan kündin tartipla, qoshna döletlerning sherqiy türkistan heqqidiki siyasiti toghrisida gheyriy-resmiy yollar bilen melumat élishqa tirishqanliqi” ni tilgha alidu. U yene “Chet döletler bilen munasiwet ornitish mesilisining muhimliqi, eng burun xoten inqilabchilirining diqqet-étibarini qozghidi” dep yazidu.

RFA/Qutlan

Halbuki, xoten islam hökümitining afghanistan'gha resmiy elchiler ömiki ewetkenliki hemmige melum bolsimu, emma türkiye jumhuriyiti bilen qandaq bir shekilde alaqe qilishqa tirishqanliqi heqqide qolimizda yéterlik menbe yoq. Proféssor alimjan inayet ependi, muhemmed emin bughraning “Sherqiy türkistan tarixi” namliq kitabidiki uchurlargha asasen, xoten hökümitining türkiye bilen munasiwet ornatqanliqi heqqide héchbir melumatning yoqluqini, gerche sabit damollam sherqiy türkistan islam jumhuriyiti namidin türkiyege bir wekil ewetken bolsimu, emma uningdin bir netije chiqmighanliqini eskertip ötidu.

Muhemmed emin bughraning eserlirini neshrge teyyarlighan istanbuldiki teklimakan Uyghur neshriyatining bashliqi abdujélil turan ependi, muhemmed emin bughraning “Sherqiy türkistan tarixi” namliq kitabida we bashqa xatireliride xoten hökümitining öz dewride türkiye jumhuriyiti bilen alaqe qilghanliqi toghriliq héchbir melumat bermigenlikini, emma sabit damollamning türkiyelik birini “Sherqiy türkistanning pewqul'adde elchisi” salahiyiti bilen türkiyege ewetkenlikini, uning héchbir netije qazinalmay ghayib bolghanliqini tilgha alghanliqini eslitip ötidu.

Derweqe, 1930-yillardiki türkiye jumhuriyiti mustafa kamal atatürkning bir yürüsh keskin islahatliri netijiside sékyularizm, yeni dindin xaliy hakimiyet sistémisini shekillendürgen yash bir milliy dölet idi. Istanbul uniwérsitéti türkiyat inistitutining doktoranti abdulla oghuz ependi, eyni waqitta kamalizm id'éologiyesini özek qilip, din bilen hakimiyetni keskin derijide ayrighan türkiye jumhuriyitining milliy qan-qérindashliq nuqtisidin sherqiy türkistan inqilabigha hésdashliq qilsimu, emma xoten islam hökümiti we sherqiy türkistan islam jumhuriyitidin ibaret islamiy xaraktérdiki bu hakimiyetler bilen munasiwet ornitish mesiliside éhtiyat qilghan bolushi mumkinlikini ilgiri süridu.

Meyli öz dewridiki Uyghurche menbelerde bolsun yaki türkiyening 1930-yilladiki dölet arxiplirida bolsun, türkiye jumhuriyitining sherqiy türkistan milliy inqilabigha qandaq pozisiye tutqanliqi toghriliq yéterlik uchur-melumatlar yoq. Halbuki, abdulla oghuz ependi, xoten inqilabi yiqilip, muhemmed emin bughra afghanistan'gha hijret qilghandin kéyin, türkiyening kabulda turushluq bash elchisi memduh shewket esendalning eng küchlük himayesige érishkenlikini, türkiye bash elchisining biwasite yardimi bilen muhemmed emin bughraning 1930-yillarning axirilirida mehmet riza békinni öz'ichige alghan sherqiy türkistanliq balilarni türkiyege ewetip herbiy mektepte oqutqanliqini alahide eskertidu.

1930-Yillardiki sherqiy türkistan bilen türkiye otturisidiki alaqiler heqqide yazma menbelerning shunche az bolushigha qarimay, yéqindin buyan türkiyening tashqiy diplomatiye tarixigha a'it arxiplarning échilishi, bu heqtiki bezi boshluqlarni toldurmaqta. Proféssor alimjan inayet ependi, türkiye arxipliridiki bezi menbelerge köre, qeshqerde sherqiy türkistan islam jumhuriyiti qurulghan chaghda türkiyedin 6 kishi qeshqerge kélip hökümet qurush ishlirigha yardem bergenlikini, türkiye hökümitining ruxsiti bolmay turup ularning bu ishqa arilishishining mumkin emeslikini tekitleydu.

Proféssor alimjan inayetning türkiye arxipliridiki melumatlargha asasen ilgiri sürüshiche, 1930-yillardiki türkiye jumhuriyitining tashqiy ishlar ministéri fatih rushti araz sherqiy türkistan inqilabi toghriliq “Anadolu agéntliqi” gha éytqan sözide, türkiyening özi bilen qan béghi bolghan we türkche sözlishidighan bir döletning qurulushidin memnun bolidighanliqini tekitligen. U sözide yene bu döletni qurghan qérindash xelqlerning kamalist türkiyedin örnek élishini, sowétler ittipaqi bilen dostane munasiwet qurushini ümid qilidighanliqini éytqan.

Proféssor alimjan inayet ependining tekitlishiche, türkiye tashqiy ishlar ministéri fatih rushti araz, 1930-yillardiki sherqiy türkistan milliy inqilabi heqqide mundaq dégen: “Oxshash bir irqtin bolghanliqimiz üchün, sherqiy türkistanda meydan'gha kelgen milliy musteqilliq inqilabining emeliy bir netije bérishini memnunluq bilen kütimiz. Halbuki, bu heriketning diniy we ashqun kishilerning qozghilingi sheklide bolup qélishi yaki chet döletlerning menpe'etlirige waste bolup qélishi, din bilen hakimiyet ishliri bir-biridin ayriwétilgen dölitimizning prinsiplirigha xilap ikenlikinimu bildürüp ötimiz.”

Proféssor alimjan inayet ependi, türkiyening eyni waqittiki tashqiy ishlar ministérining sherqiy türkistan inqilabi toghriliq éytqan sözlirining mentiqe jehettin bir-birige ziddiyetlik hem qosh bisliq ikenlikini tekitleydu. Mundaqche éytqanda, 1930-yillardiki mustafa kamal türkiyesi bir tereptin özliri bilen til, medeniyet we qan-qérindashliq béghi bolghan ikkinchi bir türk dölitining dunyagha kélishini memnunluq bilen qarshi alsimu, emma sherqiy türkistanda qurulghusi bu döletning kamalizm prinsiplirigha yat, qoyuq islamiy xaraktérdiki bir hakimiyet bolup qélishidin endishelen'genlikini köriwélishqa bolidu.

(Dawami bar)