Muhemmed emin bughra (17): gé'olog nils ambolt we xoten inqilabining gherb dunyasigha anglitilishi

Shiwétsiyelik gé'olog nils ambolt (1900-1969) tarim oymanliqida gé'ologiyelik ilmiy tekshürüshte, 1933-yil.

1933-Yilining april aylirida xoten islam hökümitining qurulghanliqi jakarlan'ghan, sherqte cherchen-chaqiliqtin gherbte yerken deryasighiche bolghan biypayan tupraqlar xoten hökümitining kontrolliqigha ötken künlerde, xotendiki özgirishler eks-ettürlgen qimmetlik foto süretler tartilidu. Xoten islam hökümitining rehbirliri bilen xoten eskerlirining herbiy parati eks-ettürülgen bu qimmetlik resimler, hazirgha qeder xoten inqilabi mezgilide neq meydandin tartilghan yigane foto süretler bolup hésablinidu.

Undaqta, bu süretler kim teripidin, qandaq shara'itta tartilghan?

Derweqe, xoten inqilabi yür bergen 1930-yillarning bashlirida, xoten diyari sherqiy türkistanning jenubiy qismidiki békik rayonlarning biri idi. Bu waqitlarda pütkül xoten wadisida az sandiki hindistan sodigerliri bilen bir qisim afghanistanliq tijaretchilerdin bashqa yawropaliq seyyahlar yoq déyerlik idi. Halbuki, tarixning tasadipiyliqi shiwétsiyelik gé'olog we jughrapiyeshunas nils ambolt (Nils Ambolt) ni xoten inqilabining bir qisim jeryanlirigha shahit bolushqa, shundaqla muhemmed emin bughra bashchiliqidiki xoten inqilabining rehberliri bilen yüz körüshüsh imkaniyitige ige qilidu. Bu xususta pikir bayan qilghan türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori alimjan inayet ependi, nils ambolt we uning “Karawan” namliq kitabining xoten inqilabini öginishte yawropaliq ékispéditsiyechiler teripidi'in yézilghan qimmetlik menbelerning biri ikenlikini körsitip ötti.

Jarring Collection

Nils ambolt (1900-1969) eslide shiwétsiyelik jughrapiyeshunas swén hédin (Sven Hedin) ning tarim oymanliqida élip barghan eng axiriqi qétimliq “Ottura asiya ékispéditsiye pa'aliyiti” (1927-1933) ning muhim qatnashchiliridin biri idi. Xoten inqilabi partlighan mezgillerde, yeni 1933-yilining féwral éyida u chaqiliqta gé'ologiyelik ölchesh-sizish ishi bilen meshghul boluwatti. Ö özining “Karawan” namliq kitabida xoten inqilabchilirining chaqiliq nahiyesini qandaq azad qilghanliqi heqqide mundaq dep yazidu: “Xotendin kelgen ikki türk esker chaqiliq bazirigha kirip, sheher sirtida 500 dek xoten eskirining sepras bolup turghanliqini, chaqiliq ambili shu darinning ular bilen urush qilish yaki teslim bolushtin ibaret ikki yoldin qaysisini tallaydighanliqini soridi. Aran 35 chériki bar bolghan shu darin teslim bolidighanliqini bildürdi, u qolidiki pütkül qoral-yaraq we oq-dorilarni tapshurdi. Shu küni chüshtin kéyin yüzligen xitaylar xoten eskerlirining nazariti astida iman éytquzulup islam dinigha kirgüzüldi, shu darinning özimu iman éytip musulman boldi. Uninggha ‛yaqub bedöwlet‚, qizigha ‛altunxan‚ dégen musulmanche isim qoyuldi.”

1933-Yili 4-april küni nils ambolt xoten hökümitining testiqi bilen chaqiliqtin xoten shehirige qarap yolgha chiqidu. U 13-april küni niye bazirigha, 17-april küni kériyege, 1-may küni xoten shehirige yétip baridu. Xoten hökümiti mexsus kütküchi ewetip, nils ambolt we uning karwinini qizghin kütiwalidu. 5-Ayning 2-küni nils ambolt yawropache kiyinip, xoten islam hökümitining emiri muhemmed emin bughra bilen resmiy körishidu.

Jarring Collection

Nils ambolt bu heqte mundaq dep yazidu: “2-May küni men xoten hökümitining aliy rehbiri-emir muhemmed emin bilen körüshtüm. U emeliy hoquqqa sahib bolup, xoten hökümitide hetta melik (padishah) we damolla (diniy rehber) dinmu zor tesir küchige ige shexs idi. Bu heqiqetenmu untulghusiz bir körüshüsh boldi. Emir nahayiti hörmet-éhtiram bilen méni ‛janabliri‚, ‛janabi sahib‚ dep atidi. U hetta méning ilmiy tekshürüsh ishlirimni sorap mundaq dédi: ‛bizning aldimizdiki xitay réjimi dewride janablirining tekshürüsh xizmetliri melum qiyinchiliqlargha uchridi. Misalen éytsam, tonulghan gé'olog doktor norin, dangliq alim swén hédin qatarliq kishilerning ilmiy tekshürüsh ishliri hetta bezide dawamlishalmay qaldi. Halbuki, bügün biz-islamiy jumhuriyet hökümiti, janabi sahiblarning tewelikimizdiki barliq ilmiy tekshürüsh ishlirini pütün imkanimiz bilen qollaymiz. Xususen sili bizning tewelikimizdiki erkin bir adem, istigenlirini qilishqa heqliq! ‚. Menmu xoshalliq bilen emirge teshekkürümni bildürüp: ‛bu nahayiti tatliq gep boldi‚ dep türkche sözlidim.”

Shu küni chüshtin kéyin muhemmed emin bughraning orunlashturushi bilen xotende eskiriy parat ötküzülidu. Nils ambolt we uning hemrahliri alahide méhman süpitide eskiriy paratni körüshke teklip qilinidu. Shu meydanda nils ambolt özining yoquri süzüklükke ige kespiy foto apparatini ishlitip, tarixiy qimmiti zor bolghan birqanche parche qimmetlik süret tartidu. Istanbul uniwérsitéti türkiyat inistitutining dokturanti abdulla oghuz ependi, “Karwan” namliq kitabtiki uchurlargha asasen gé'olog nils ambolt we uning xotendiki kechmishliri heqqide melumat berdi.

Shuningdin kéyin, emir muhemmed emin bughra xoten islam hökümitining namidin mexsus yol xéti hazirlap, gé'olog nils amboltning xoten téritoriyeside dexli-teruzsiz halda ilmiy tekshürüsh ishini dawam qilsa bolidighanliqi, jaylardiki hökümet emeldarliri bilen yurt beglirining uninggha asanliq yaritip bérishini telep qilidu. Mezkur yol xétige “Jumhuriyeti islamiye xoten hökümiti” dégen qizil tamgha bilen emir muhemmed emin bughraning “Muhemmed emin ibni haji firawudin” dégen shexsiy tamghisi bésilidu.

Yol xétide mundaq déyilidu: “Hemme chong-kichik taghdaki musulmanlarghe élam olsunki, bu yurtghe méhman bolup kelgüchi doktor ambolt sahib qarangghu taghligh hüseyin axund pehliwan bilen taghqe seyr üchün bardi. Bu kishige xah barghunche xah kelgünche, dexl-teruz qilmaysizler. Qachan birde bir kishi teruz qilse, qattigh jaza bérüledur. Sine 1353 muhe'erremning 17-küni, jüme. [Tamgha] jumhuriyeti islamiye xoten hökümiti؛ [tamgha] muhemmed emin ibni haji firawudin”

Proféssor alimjan inayet ependi, shiwétsiyelik gé'olog nils ambultning yawropagha qaytqandin kéyin, yeni 1939-yili londonda “Karwan” namliq kitabini neshir qilghanliqini, bu kitabqa uning 1933-yili xotendin tartqan bazar-restiler, ayallar-balilar, qosh heydewatqan déhqanlar we xoten baziridiki hindi sodigerlirining süretlirimu bérilgenlikini tilgha aldi.

Proféssor alimjan inayet ependi, nils amboltning 1933-yilidiki xoten ziyariti mezgilide toplighan matériyalliri ichide tarixiy qimmiti intayin yoqiri bolghan foto süretlerning mewjutluqini, bolupmu xoten emiri muhemmed emin bughra, xoten islam hökümitining eng aliy rehbiri-melik muhemmed niyaz elem axunum qatarliq hökümet rehberliri bilen xoten eskerlirining herbiy parat ötküziwatqan süretlirining zor qimmetke ige ikenlikini tekitlep ötti.

Derweqe, shiwétsiyelik gé'olog nils ambolt 1933-yilidiki xoten inqilabini öz közi bilen körgen, xoten hökümiti we xoten eskerlirige da'ir foto süretlerni neq meydanda tartip tashqiy dunyagha élan qilghan birdin-bir yawropaliq ékispéditsiyechi idi. Halbuki, u eyni waqitta militarist jin shurénning testiqi bilen Uyghur diyarida ilmiy tekshürüsh élip bérish imkanini qolgha keltürgenliki, diniy jehettin bir muxlis xiristiyan murti bolghanliqi qatarliq sewebler tüpeylidin 1933-yilidiki sherqiy türkistan milliy inqilabigha, jümlidin xoten inqilabigha nisbeten melum selbiy qarashlardimu bolghan idi. U 1939-yili londonda neshir qildurghan “Karwan” namliq kitabida, xoten eskerlirining bir qisim emirlirini “Fanatik islamchilar” dep ataydu. Xoten eskerlirining yerkende shiwét missiyonérliri teripidin xiristiyan dinigha kirgüzülgen kishilerni öltürgenlikini, qizlarni mejburiy nikahigha alghanliqini köptürüp teswirleydu. Bu heqte pikir bayan qilghan abdulla oghuz ependi, gé'olog nils amboltning “Karwan” namliq kitabida xoten inqilabini eyibleydighan bir tereplime, hetta selbiy tüstiki qarashlarning mewjut ikenlikini, emma néme bolushidin qet'iynezer, uning xotendin tartqan foto süretlirining xoten inqilabining tarixini yorutushta zor qimmetke ige ikenlikini eskertip ötti.

(Dawami bar)