Қарақурум бүркүти: низамидин һүсәйинниң һаяти (29)

Мухбиримиз қутлан
2019.04.09
nizamidin-huseyin-ailisi.jpg Низамидин һүсәйин әпәнди аилиси вә пәрзәнтлири билән биллә. 1964-Йили май.
RFA/Qutlan

Йигирмә тоққузинчи қисим: әлвида тарим бойлари

Қарақилчин түрмисидики тузақтин аман қалған низамидин әпәнди бу дәһшәтлик җәһәннәмдин чоқум қечип қутулуш ирадисигә келиду.

Алдинқи икки қетимлиқ қечип тутулуш вә тутулғандин кейинки айларчә еғир җаза униң ирадисини сундуралмайду. Дегәндәк 1969-йили мартниң шамаллиқ бир кечиси қарақилчин түрмисигә ичимлик су тошуш вәзиписигә чиққан низамидин әпәнди кечә қараңғулуқидин пайдилинип су артилған ешәкни мингиничә көздин ғайиб болиду.

Җүрәт низамидин мәрһум дадисиниң түрмидә йезип қалдурған әслимисидә шу қетимлиқ қечиш җәряни һәққидә қисқичә баянларниң барлиқини әскәртип өтиду.

Низамидин һүсәйин қарақилчин түрмисигә қамалған 3 йил җәрянида, йәни 1966-йилидин 1969-йилиғичә болған мәзгилдә униң аяли һөрнисахан йәкәндики бир навайханида ишләп чөчүридәк 5 балисини бақиду. Инсан қиммити вә ғурури дәпсәндә қилинған әнә ашу еғир йиллар һәққидә әслимә қалдурған низамидин әпәнди мәрһум рәпиқиси һөрнисаханға беғишлап муну мисраларни язиду:

Болмиса аниниң җапалиқ әҗри,

Келәмду балиниң бәхти-тәлийи?

Болсиму мәртивәң әрши-әлада,

Кәтмисун қулақтин ана әллийи.

Низамидин әпәнди қарақилчин түрмисидин қечип кәткәндин кейин җай-җайларға тутуш буйруқи елан қилинип, варақчилар чаплиниду. Сақчилар вә тиң-тиңчилар коча-койларда тимисқилап йүрүп, униң из-дерикини қилиду. Һаман тутулуп қелиш хәвпи көзгә көрүнүп турған ашу қорқунчлуқ мәзгилләрдә низамидин әпәнди қәбристанлиқни қоналғу, оғри-қимарвазлар топини қалқан қилип, җан сақлашқа мәҗбур болиду.

Долқун әйса буниңдин 30 йиллар илгирики кәчмишлирини әслигинидә мәрһум устази низамидин һүсәйинниң җәмийәтниң һәр қатламлиридики түрлүк-түмән инсанлар билән өзигә яриша муамилиси бар бир киши икәнликини тәкитләйду. У 1980-йилларда низамидин әпәндиниң өйини зиярәт қилип униң билән һал-муң қилишидиған кишиләр арисида даңлиқ өлималар, мәшһур зиялийлар билән биргә йәнә әң төвән қатламдики баққаллар, ушшақ тиҗарәтчиләр, навайлар вә һәтта оғри-янчуқчиларниңму барлиқини тилға алиду.

Түрмидин қачқандин кейин гаһ йошурунуп, гаһ оғри-янчуқчи вә қимарвазлар топиға қошулуп җан сақлиған низамидин әпәнди аста-аста сақчи вә тиң-тиңчиларниң көзини ғәләт қилиду.

У йәкәнлик қурулушчи устамларға шагирт болуп мәкитниң түмәнтал йезисида бир мәзгил ишләйду. Андин җападин қорқмаслиқи вә есил пәзилити билән аста-аста йүз тепип, “һүсәйин устам” ға айлиниду. Кейинчә йәкән вә мәкит наһийәлиридики йиғивелиш орунлиридин бошап чиққан оғри-янчуқчи, лүкчәк-қимарваз вә башқа һәр хил салаһийәттики кишиләрни тәшкилләп, йүз кишилик қурулуш әтрити қуриду. Улар түмәнтал йезисиниң қурулушлирини һөддигә елип хели көп пул вә шу әтрапта йүз тапиду.

Иккинчи йилиниң ахири “һүсәйин устам әтрити” һөддигә алған қурулушни муддәттин бурун һәм сүпәтлик тамамлап, түмәнтал вә яркөл йәрлик һөкүмәтлириниң махтишиға вә мукапатлишиға еришиду. Дәл шу күнләрдә қарақилчин түрмисидин кәлгән икки сақчи түмәнталда пәйда болиду. Чақмақ тезликидә қарар чиқарған низамидин әпәнди өзиниң қурулуш әтритидики бирқанчә лүкчәкни ишқа селип, икки сақчини урғузуп, уларға “оғри” дегән қалпақни кийдүриду-дә, яркөл чоң әтритиниң қамақханисиға солитиветиду. Низамидин әпәнди шу кечисила мәкиттин айрилип қәшқәргә кетиду.

Қәшқәргә қечип келивалған низамидин әпәнди дәрһал йәкәндики хотун-балилирини алдуруп келип, шималға кетиш қарариға келиду. У “йәкән көврүки қурулуш әтрити” дегән намда үрүмчигә қуруқ маңған бир һәрбий машинини киралайду-дә, үрүмчигә қарап йолға чиқиду.

Җүрәт низамидин шу йиллардики балилиқ дәврлириниң һелиһәм есидә барлиқини тилға алиду. У өзиниң дадиси билән биргә мәлум бир кечиси мәкиттин айрилип қәшқәргә кәлгәнликини, узун өтмәй йәкәндики анисиниңму қәшқәргә келип улар билән җәм болғанлиқини һелиһәм әсләйду. Униң әслишичә, уларниң пүтүн аилиси 1969-йилиниң ахирлири бир һәрбий йүк машинисиға олтуруп қәшқәрдин үрүмчигә қарап йолға чиқиду. Йолға чиқишниң алдинқи кечиси аниси һөрнисахан йолдиши низамидин әпәнди мәкиттә қурулушта ишләп тапқан пуллирини 5 балиниң пахтилиқ кийимлириниң әстири арисиға тиқип тикиветиду. Қорқунуч, вәһимә вә тәвәккүлчиликкә толған бу сәпәр уларни худди шамал учурған қамғақтәк бу бир аилә кишилирини намәлум келәчәккә қарап елип кетиду.

Җүрәт низамидин шу йиллардики хатирилирини әсләп, өзлириниң 1970-йили кириши билән җәнубтики бирқанчә йиллиқ қачқунлуқ, җапа-мушәққәт вә риязәтлик һаятни ахирлаштуруп үрүмчигә қайтип кәлгәнликини баян қилиду. У дадиси низамидин әпәндиниң йәнә өз делоси үстидин уйғур аптоном районлуқ һөкүмәт органлириға давамлиқ әрз сунуш нийитигә кәлгәнликини тилға алиду.

Долқун әйса бүгүнки күндә мәрһум устази низамидин һүсәйин һәққидә тохталғинида, униң һаятиниң гоя бир қәһриманлиқ дастаниға охшайдиғанлиқини, униң қайнам-ташқинлиққа толған һаят кәчүрмишлириниң һәр бир деталидин бир кино синарийәси пүтидиғанлиқини илгири сүриду. Долқун әйса йәнә низамидин һүсәйинниң 20 йиллиқ түрмә һаятиниң қечиш вә давамлиқ қечиш билән өткән, хитай реҗимиға қәтий бой бәрмигән бир һаят болғанлиқини алаһидә тәкитләйду.

1990-Йилларниң оттурилирида мәрһум низамидин әпәндиниң қешида болған шагиртлиридин изчи һәбибулла халиқ нөвәттә германийәдә панаһланмақта. У устази низамидин әпәнди тоғрилиқ тохталғинида, униң 20-әсирдики уйғурларниң сиясий тарихида ривайәтлик бир шәхсниң образини тиклигәнликини әскәртип өтиду. Униң тәкитлишичә, низамидин әпәндиниң һаятидики тинимсиз қаршилиқ көрситиш, реҗимға бой бәрмәслик вә үмидвар яшаш роһи уйғурларниң һазирқи заман сиясий ирадисиниң ярқин бир өрники болушқа мунасип икән.

(Давами бар)

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.