Qaraqurum bürküti: nizamidin hüseyinning hayati (37)

Ottuz yettinchi qisim: chet'elge köchürülgen “Yer asti kutupxana”

Merhum nizamidin hüseyin 1950-yillardin tartip taki 1997-yili axirqi qétim tutqun qilinip ürümchi 3-türmisige qamalghiche bolghan yérim esirlik jeryanda Uyghur diyarida kem uchraydighan “Yer asti kutupxanisi” ni berpa qilghan idi.

Bu kutupxanida 1930-yillardiki “Yéngi hayat”, “Sherqiy türkistan hayati”, “Erkin türkistan” qatarliq Uyghurche gézitlerning esli nusxiliri, 1940-yillarda neshr qilin'ghan “Inqilabiy sherqiy türkistan”, “Erk”, “Ittipaq” qatarliq gézit-zhurnallarning toluq sanliri shundaqla 1930-yillardin taki 1990-yillarghiche Uyghur diyarida neshr qilin'ghan barliq gézit-zhurnallarning sanliri tépilatti. Uningda yene xitay hökümiti teripidin cheklen'gen köp sandiki kitab-matériyallarmu bar idi. Dolqun eysa merhum nizamidin ependining ömür boyi tirmiship berpa qilghan bu “Yer asti kutupxanisi” ni 1990-yillarning bashlirida köp qétim ziyaret qilghanliqini, “Erk” we “Inqilabiy sherqiy türkistan” gézitlirining sanlirini tunji qétim bu yerde körgenlikini tilgha alidu.

Kitab köydürüsh, bolupmu öz hakimiyitige ziyanliq dep qarighan kitablarni köydürüsh xitay kompartiyesining Uyghur diyarini idare qilish tarixida köp körülgen hadise. Nizamidin hüseyinning eyni waqitta dolqun eysagha dep bérishiche, 1940-yillarning ikkinchi yérimida muhemmed'imin bughra we eysa yüsüp alptékinlerning tirishchanliqi bilen ürümchide berpa qilin'ghan “Yüsüp xas hajip kutupxanisi” diki nechche ming parche kitab-matériyal 1949-yilining axiri xitay kompartiyesi teripidin musadire qilin'ghan. Bu kitablar Uyghur aptonom rayonluq j x nazaritining ambirida saqlinip, 1980-yillarning bashlirida köydürüwétilgen iken.

1990-Yillargha kelgende merhum nizamidin hüseyin özining bir ömür berpa qilghan “Yer asti kutupxanisi” diki kitab-matériyallirining teqdiridin ensireshke bashlaydu. 1994-Yili dolqun eysa chet'elge méngish aldida nizamidin ependi uninggha bu qimmetlik tarixiy gézit-zhurnallarni tallap chet'elge élip kétishni hawale qilidu.

Dolqun eysa ustazi nizamidin hüseyinning hawalisi boyiche “Erk” gézitidin 7 toplam, “Inqilabiy sherqiy türkistan” gézitidin 3-4 toplam, 1930-we 1940-yilliri neshr qilin'ghan Uyghurche türlük gézit-zhurnallardin bolup, jem'iy 7 sanduq matériyalni ürümchidin béyjinggha, béyjingdin su yoli arqiliq türkiyege yoshurunche élip kétidu.

Kéyinche dolqun eysa türkiyedin gérmaniyege ketkende bu qimmetlik matériyallarni özi bilen bille myunxén'gha élip kélidu. Shundaq qilip her waqit xitay hökümitining yalmap yutuwétish xewpide turuwatqan bu qimmetlik gézit-zhurnallar erkin dunyagha chiqidu. Kéyinche yawropadiki uniwérsitétlar we Uyghur til-yéziqini tetqiq qilidighan ilim igiliri bu qimmetlik matériyallarning xewirini anglap myunxén'gha kélishke bashlaydu.

Dolqun eysaning bayan qilishiche, kéyinki mezgillerde yaponiyelik mutexessislermu myunxén'gha kélip nizamidin ependi toplighan bu qimmetlik gézit-zhurnallarni digital foto apparatta süretke alidu. Halbuki, köp qétim kopiye élish, süretke tartish we waraqlash, uning üstige yawropaning hawasidiki nemlik tüpeyli bu kona gézit-zhurnallarning betliri uprap, chirishke bashlaydu. Bu hal mezkur matériyallarni yuqiri téxnika bilen uzun mezgil saqliyalaydighan kutupxanilargha ötküzüp bérish zörüriyitini tughduridu.

Kéyinche doktor ablet semetning wastichiliqi bilen dolqun eysa bu qimmetlik gézit-zhurnallarni gérmaniyediki dangliq uniwérsitét göttin'gén uniwérsitétining kutupxanisigha teqdim qilidu hemde ulardin bu matériyallarni nizamidin hüseyinning namida kutupxanining mexsus bir bölmisige qoyushni telep qilidu. Shundaq qilip yillarche nizamidin ependining “Yer asti kutupxanisi” da saqlan'ghan bu bayliqlar axiri gérmaniyediki bir dangliq uniwérsitétning kutupxanisida erkinlikke chiqidu.

1980-Yillarda nizamidin ependi bilen birlikte “Shinjang géziti” de ishligen, nöwette awstraliyede yashawatqan bextiyar xoja ependimu özining shu yillarda Uyghur tilida neshr qilin'ghan kona gézit-zhurnallarni we ulargha bésilghan maqalilerni nizamidin ependining yétekchilikide gézitxanining arxipidin körgenlikini eslime qilidu.

Undaqta, merhum nizamidin hüseyinning Uyghur diyaridiki “Yer asti kutupxanisi” qandaq berpa boldi? 20 yillap türme we qachqunluq hayatini yashighan nizamidin ependi shunche köp gézit-zhurnal we kitab matériyallarni qandaqlarche topliyalidi? xitayning shunche qattiq réjimi we kontrolluqi astida ularni qandaqlarche saqliyalidi?

Nizamidin ependining nöwette amérikada yashawatqan oghli jür'et nizamidin bu heqte mundaq deydu: “Dadamning bu qimmetlik kitab-matériyallar bilen gézit-zhurnallarni toplishi shundaqla ularni uzun mezgilgiche saqlishi heqiqetenmu asan'gha chüshmidi. Dadam türmide we qachqunluqta yürgen yillarda bu matériyallirini jay-jaylardiki yéqin dostlirigha hawale qilip saqlatti, bezilirini özining yénidin ayrimay élip yürdi. Kéyinche bularning bir qismini chet'ellerge chiqiriwételigen bolsimu, emma xéli köp qismi wetende qaldi. 1997-Yili dadam axirqi qétim qolgha élin'ghanda bu matériyallarning öyimizde saqliniwatqan bir qismini xitay saqchiliri sanduq-sanduqlargha qachilap musadire qildi. Men saqlap qalalighanlirimni özüm bilen chet'elge élip chiqtim. Dadam rehmetlik kitab-matériyal dése jénini béretti. Dadamdin bizge pul-mal qalmidi, emma milletning meniwi dunyasi xatirilen'gen shu qimmetlik kitab-matériyallar qaldi.”

(Dawami bar)