“Qoy emes, adem bolghan bolsa!”

Uyghur mehelliliridiki qizil bayraq. 2017-Yili qish.

Bir küni kamérgha jang famililik birini qamap qoydi. Uning qoli putidiki kishen'ge ishkellen'gen bolup jazalan'ghanliqi chiqip turatti. Bedinidin chiqiwatqan betbuy puraqqa yénida turup chidash qiyin idi. Menmu burun mushundaq jazalan'ghan bolghachqa ichim aghrip tamiqini yégüzüp qoydum. Etigende ishletmigen lönggem bilen yüzini sürttüm, kirini yudum. Putidiki yiringlap ketken yarisini tazilidim. Kishen uning oshuqigha pétip yara qiliwetken, yara yiringlap purashqa bashlighan idi. Gundipaygha dep tazilan'ghan paxta we ispirt élip yiringdin pakizlan'ghan yarisini tangdim. Bir qanche kündin kéyin jangning chirayi échilip bashqilar bilen chaqchaqlishidighan boldi.

Jang anisi bilen shixenzige xénendin kelgen bolup, u eskerlikte qeshqerde turghan iken. U bizning kamérgha kirishtin burun 1-8 kamérda dilyar bilen bille yatqan iken. Dilyardin bashqa u ömride yaqturghan ikkinchi Uyghur men ikenmen. Bir küni u parangliship olturup “Qamaqqa kirmigen bolsam hayatimda Uyghurlar bilen bunchilik yéqin ariliqta körüshüp béqishni xiyalimgha keltürmigen ikenmen. Esli siler Uyghurlarmu bashqilargha oxshash ikensiler, unche yawuz, yawayi, qalaq emeskensiler, bizdin bek chong perqinglarmu yoqken,” dep olturup ketti. Men uninggha oxshash dölette, oxshash tüzümde yashawatqan, ortaq ma'aripta terbiyelen'gen, birlikke kelgen teshwiqat arqiliq dunyani chüshiniwatqan milletlerning herikitide, héssiyatida we pikride nurghun oxshashliq bolidighanliqini sözlep berdim. Bu qarishimgha misal süpitide 2006-yili türkiyede türkche öginiwatqan chaghlirimda yüz bergen bir ishni hékaye qildim.

Sinipimizda shimali afriqadin töt, orta asiyadin töt, bir firansiyelik, bir rus oqughuchi we men bolup on bireylen bille oquyttuq. Her da'im sinipta guruppa munazirisi yaki guruppiliship qilidighan pa'aliyet bolsa men yalghuz qalattim. Chünki töt afriqiliq firansuzche bilgechke firansiyelik bilen bir bolatti. Töt ottura asiyaliq rusche sözliship, rusning etrapigha yighilatti. Men bolsam qaysi guruppa udul kelse shuninggha qoshulattimyu-hemishe özümni artuqche ademdek hés qilip qalattim.

Jang geplirimni anglap olturup “Afriqiliqlar qara tenlik tursa qandaqsige firansuzche sözleydu? firansuzche firansiyediki aq tenliklerning tili emesmu” dédi. Ichimde özümge küldüm. Toluqsizni chala oqup ketmenni tashlap esker bolghan, armiyedin qayturush pulini qimarda utturup tügitip, jan baqalmay oghriliq qilghan ademge némilerni dep ketkenlikim ésimge keldi.

Birinchi qétim qamaqta özümni “Qeshqerlik” dep qoyup tayaq yep ketken bolghachqa, lyu dawan qamaqxanisigha kelgendin buyan “Ürümchilik” boluwalghan idim. Jang méni bilmeydu dep qeshqer heqqide toxtimay sözleytti. Saxta “Ürümchilik” boluwalghinim chanmasliqi üchün uning éytqanlirigha süküt qilishqa toghra kéletti. Uning méngiside qeshqerde turush jeryanida yüz bergen weqeler, qisimda qoyup bérilgen “Térrorluq” qa da'ir resimlik we sintliq höjjetler mukemmel bir tesewwur dunyasini peyda qilghan bolup, Uyghurlar bu dunyaning qarangghu teripige wekillik qilatti. Shunga u tasadipiy biz bar kamérgha qamilip bir qanche kündin kéyin yötkilip kétidighan qeshqerlik mehbuslarghimu uzundin alalmay kelgen öchi bardek mu'amile qilatti.

2011-Yili rozi ramizan künliride qeshqer xelq yolidiki restide yüz bergen hujum weqesige jang tewe qisim ewetilgen iken. Uning éytishiche, ularning qismida saqchi we armiyege mensup ikki xil kiyim bolup, meshiq qilghanda birini, basturushqa chiqqanda yene birini kiyidiken. Shu küni ular qoralliq saqchi kiyimini kiyip chiqiptu. Qarangghu chüshkende “Térrorchilar” ning hezret tereptiki bir kéwezlikte bayqalghanliqi xewer qiliniptu. Kéwezlik qorshawgha élinip yérim kéchigiche tirik tutush üchün teshwiqat qiliniptu, tehdit séliniptu. Axiri qomandan étishqa buyruq qiptu. Birer sa'ettek oq chiqirip kéwezlikke ichkirilep kirse üch qoy qan'gha milinip yatqan. Buni anglap qaqaqlap külüp kettim. Bu külkide bir puxadin chiqish bar, bir yéngish, bir mat qilishning xushalliqi bar idi. Qamaqta unchilik qénip külginimni hazirghiche esliyelmeymen.

Jang méning bu qeder échilip-yéyilip külüp kétishimni elwette chüshenmeytti. Men shu küni qeshqerde léksiye sözligen idim. Reste kochisining qan'gha boyalghanliqi, dukanchi xitaylarning Uyghurlargha qarshi sho'ar towlighanliqi, nezerbaghdiki bir qebristanliqtin bir jeset tépilghanliqi. . . Bularning hemmisidin xewerdar idim. Men xushalliqtin, ghelibidin külettim. Chünki qoralning, qoralliqlarning yéngilgenliki manga bayram idi. Chünki shu qoralning qudriti bir qisim Uyghurning qeddini pükse, yene bir bölek Uyghurni qoralgha mestane qilmaqta idi. Qoralliqlarning qanxorluqi seweblik qoydek yawash, sudek rayish Uyghurlarning közige qan quyulmaqta idi.

Méning xiyalgha ketkenlikimdin bixewer jang sözini dawam qildi, “Sen külgen bilen men qorqup kettim, shu chaghda qoy emes, adem bolghan bolsa, men unche köp qanni, qan'gha milinip yatqan ana bala qoyni emes, ademni körgen bolsam, sarang bolup qalghan bolattim. Qarisam, ölgen bir qoy qoziliq iken, qoza anisining qorsiqigha chaplashqanche qan'gha chilinip kétiptu. Méningmu anam yalghuz, xuddi shu qozining anisi qandaq ana bolsa bizning animizmu shundaq ana.”

Jang shundaq dep közlirige liqqide yash aldi.

***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.