Edhemjan we törem pasha: ata miras musapirliq hayat seperliride (2)

Törem pasha körgen shéng shiseyning zulmetlik dewri

Hayatining eng güzel chaghliri-baliliq we yashliq dewrlirini ata-anisi we uruq-tughqan, dost-yarenliri bilen birlikte Uyghurlar diyarining ghulja shehiride ötküzüp, 1930-1950-yillar arisida Uyghur diyarida yüz bergen köpligen weqelerni öz közi bilen körgen, 1960-yillarda amérikigha köchüp kélip makanliship qalghan, bu yil yashliri 90 din halqighan, amérikidiki péshqedem Uyghur jama'iti aktipliridin edhemjan ependi bilen törem pasha xanim özlirining bashliridin ötküzgen hayat tarixi eslimilirini bügün yene dawamlashturdi.

Törem pasha xanimning éytishiche, uning ösmürlük we yashliq dewrliride eng tesir qilghan we hazirghiche untulmas iz qaldurghan weqelerning biri 1937-1940-yilliri arisida shéng shiseyning Uyghurlar diyarida, jümlidin ghuljada élip barghan dehshetlik tutqun qilip yoqitishtin ibaret “Térrorluq” qilmishliridur. Eyni waqitta ösmürlük mezgilini bashtin kechürüwatqan törem pasha xanimning xatiriside qélishiche, bu qorqunchluq qolgha élish herikiti ghuljadiki köpligen Uyghur, özbék, tatar we bashqilar üchün tuyuqsiz yüz bergen bolup, bu weqeler xelqning arisida nahayiti yuqiri hörmetke ige, 1931-1934-yillardiki milliy azadliq qozghilingining rehberliridin biri we 1934-yilidin buyan sowét ittipaqining wasitichiliki netijiside shéng shisey bilen yariship, ölke hökümitining mu'awin re'islik wezipisini atquruwatqan xoja niyaz hajining oghli bilen ghuljadiki yuqiri mertiwilik zat hakimbeg xojining singlisining daghdughiliq toy murasim pa'aliyetliri mezgilige toghra kelgen.

Törem pasha xanimning eslishiche, heyran qalarliqi eyni waqitta bu toygha qatnashqan ghuljining barliq bay-sodigerliri, jama'et we medeniyet erbabliri, hetta toyda xizmet qilghan kishilergiche ilgiri-axiri tutqun qilin'ghan bolup, anglashlargha qarighanda, toyda köpligen ayrim we kolléktip süretler tartilghan, ene ashu süretke chüshkenlerning héchqaysisi tutqundin saq qalmighan iken.

Tarixi melumatlargha asaslan'ghanda, törem pasha xanim eyni waqitta kichik bolsimu öz közi bilen körgen we anglighan bu tutqun qilish herikiti 1937-yili, 4-ayda qeshqerdiki Uyghur 6-atliq déwiziye qomandani we sabiq milliy qozghilang rehberliridin biri mexmut muhiti hindistan'gha ketkendin kéyin, uning komandirliridin biri abduniyaz kamal beg bashchiliqida qozghilang partlash weqesi bilen biwasite munasiwetlik idi. Uyghur qozghilangchilirigha teng kélelmigen shéng shiseyge stalin rehberlikidiki sowét ittipaqi yene bir qétim tanka, ayropilan, zembirek qatarliq qorallar bilen qorallan'ghan atliq we piyade qisimlirini ewetip yardem bérip, qozghilangni tinchitip béridu. Ene shu pursettin paydilan'ghan shéng shisey, “Isyan kötürüsh suyiqest délosi” dégen saqta déloni oydurup chiqirip, 1937-yili, 10-ayda xoja niyaz hajini qolgha alidu we pütün Uyghur diyari boyiche keng kölemde tutqun qilish élip bérip, uni 1938-yilighiche dawamlashturidu we arqidin yene 1940-1943-yilliri arisidimu dawamliq tutqun qilish we öltürüsh élip baridu. Bu tutqun qilishtin pütün xelq nahayiti qorqup kétip, endishe ichide yashighan bolup, chünki kimning qachan tutulup kétishini héchkim bilmeytti.

Törem pashining dadisi we bashqa chonglardin anglishiche, bu tutqun qilishta eyni waqitta xelq teripidin “Jallat” dégen namni alghan shéng shisey bilen stalin hökümiti hemkarlashqan bolup, u chaghda Uyghurlar diyarining emeliy kontrolluqi sowétlerning qolida idi. U waqitta sowét ittipaqidimu chong tazilash, yeni tutqun qilish, öltürüsh élip bérilghan bolup, shéng shisey hem buningdin paydilinip, xoja niyaz haji we bashqilargha “Trotskiychi”, “Jahan'girlarning quyruqi” dégendek her xil jinayetlerni artqan. Ghuljadiki kishiler bir tereptin shéng shiseyning xitay saqchi organliridin qorqsa, yene bir tereptin sowét ittipaqining ghuljadiki imtiyazliq orni, “Konsulxanisi” dinmu eyminetti.

Törem pasha xanimning éytishiche, bu tutqanda puldar bay kishiler, bay sodigerler, yer we mülük igiliri, ziyaliylar we milletperwer kishiler asasliq tutqun qilish we yoqitish obyékti qilin'ghan.

Tarixi melumatlargha qarighanda, shéng shiseyning saqchi we armiye organliri sowét ittipaqi meslihetchilirining qolida bolup, u xuddi sowét ittipaqining n k w d, yeni ichki ishlar komissariyatining ichki-tashqi jasusluq, siyasiy jehettin nazaret qilish, pul-yer mülük igilirini tutup bayliqini musadire qilish, tutqun qilin'ghanlarni “Xa'in” we ularning ewladlirini “Xa'in ewladi” dep jazalash usuli qollan'ghan. (Dawami bar)