2018-Yili “Etebetul heqayiq” yili dep élan qilindi

B d t pen-medeniyet-ma'arip komitéti türkiye milliy komissiyonida 1-ayning 12-küni chaqirilghan 2018-2019-yilliq xizmet pilani tüzüsh yighinida 2018-yili “Etebetul heqayiq yili” dep élan qilin'ghan we bu heqte 2018-yili türkiyede néme pa'aliyetlerni élip bérish toghrisida muzakire élip bérilghan.

B d t pen-medeniyet-ma'arip komitéti türkiye milliy komissiyonining mudiri, proféssor öjal oghuz riyasetchilik qilghan yighin'gha türkiyede “Etebetul heqayiq” heqqide tetqiqat élip bériwatqan kishilerdin til tetqiqat idarisining mudiri, proféssor mustafa qachalin ependi, enqere uniwérsitéti til we tarix-jughrapiye fakultéti hazirqi zaman türkiy tilliri we edebiyatliri bölümining mudiri, proféssor sema barutju özönder xanim we enqerediki herqaysi uniwérsitétlardin oqutquchilar ishtirak qilghan. Yighinda qaraxaniylar xanliqi dewride ötken edib exmet yükneki yazghan “Etebetul heqayiq” namliq eserning türkiyede bayqilip, resmiy neshr qilin'ghanliqining 100-yilliqi munasiwiti bilen 2018-yilida türkiyede néme pa'aliyetlerni élip bérish toghrisida muzakire élip bérilghan.

B d t pen-medeniyet-ma'arip komitéti türkiye milliy komissiyonining mudiri öjal oghuz ependi bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Bu yil noyabirda unescho 39-nöwetlik omumiy yighin chaqiridi. Yighinda türkiyening teklipige bina'en “Etebetul heqayiq” namliq eserning istanbulda bayqilip, neshr qilin'ghanliqining 100-yilliqi munasiwiti bilen 2018 yilini ‛dunya etebetul heqayiq yili‚ qilip békitish qobul qilindi. Buningdin bashqa 2019-yilida yüsüp xas hajibning ‛qutadghu bilik‚ namliq eserni yazghanliqining 950-yilini xatirilesh qarar qilindi. Biz 12-chésla herqaysi tetqiqat organliri we uniwérsitét oqutquchilirini chaqirip 2018-yilida ‛etebetul heqayiq‚ heqqide élip bérilidighan pa'aliyetler toghrisida muzakire élip barduq.”

Proféssor öjal oghuz ependi 2018-yilida “Etebetul heqayiq” toghrisida élip bérilidighan pa'aliyetler heqqide melumat bérip mundaq dédi: “‛etebetul heqayiq‚ namliq eserning türkchige terjime qilin'ghan nusxisi bar. ‛qutadghu bilik‚ ningmu shundaq. Toluq oqulmighan bezi nusxilirini qayta oqup, hemme mutexessislerning testiqlishidin ötken bir toluq nusxini otturigha qoyushni shundaqla bu ikki eserni qayta neshr qildurushni oylawatimiz ‛etebetul heqayiq‚ bilen ‛qutadghu bilik‚ ni tetqiq qilidighan kishilerdin bashqilar bu eserning mezmunidin bixewer. Bu ikki eser toghrisida ishlen'gen, kino, tiyatir we téléwiziye filimlirimu yoq. Shunga 2018-2019-yillirida bu ikki eserni xelqimizge tepsiliy chüshendürmekchimiz.”

Exmet yüknekining “Etebetul heqayiq” namliq esiri 14 bab, uning aldinqi 4 babi kirish söz qismi, kéyinki 10 bab asasiy mezmun qismi. Sha'ir öz esirini, “Türkiy kitab” dep atighan. Edib ehmed yüknekidin kéyinrek ötken emir arslan xoja tarqan dégen kishi eserning axirisigha yazghan ilawiside mundaq dégen:

Tamami erur kashgher tili birle,
Aytmish edib riqqati dil birle.
Eger bilse kashgher tilin her kishi,
Bilur ol edipning ne kim aytmish.

Buningda eserning qeshqer tilida, yeni 12-esirdiki xaqaniye tilida yézilghanliqi bayan qilin'ghan. Eser pelsepiwi we didaktik dastan bolup, Uyghur klassik edebiyat tarixidimu muhim orun'gha ige. Qaraxaniylar dewride yézilghan “Türkiy tillar diwani”, “Etebetul heqayiq”, “Qutadghu bilik” qatarliq eserler türkologlar teripidin pütün türkiy milletlerning ortaq mirasi dep qarilidu. Undaqta, 2018-yilini dunyada “Etebetul heqayiq” yili dep élan qilinishining Uyghurshunasliqqa, jümlidin Uyghurlarni tonushturushqa qandaq paydisi bar?

Bu heqte köz qarishini igilesh üchün izmirdiki ege uniwérsitéti oqutquchisi, proféssor alimjan inayet ependi, we enqerediki hajettepe uniwérsitétining tarix oqutquchisi doktor erkin ekrem ependiler bilen söhbet élip barduq.

Alimjan inayet ependi b d t teripidin 2018-yilining “Etebetul heqayiq” yili dep élan qilinishining bashqa türkiy milletler üchün bolghinidek, Uyghurlar üchünmu zor ehmiyetke ige ikenlikini, chünki xaqaniye tilini qedimki Uyghur tilining dawami déyishke bolidighanliqini tekitlidi.

Doktor erkin ekrem ependi tarixiy jehettin élip éytqanda u mezgilde yézilghan “Etebetul heqayiq” we uninggha oxshash eserlerning türkiy milletlerning ortaq esiri ikenlikini bayan qildi.

Proféssor alimjan inayet ependi bu yil türkiyede “Etebetul heqayiq” yili munasiwiti bilen köp sanda ilmiy muhakime yighini ötküzülidighanliqini, buningdin Uyghur ilmiy xadimlarning yaxshi paydilinishi kéreklikini tekitlidi.

Doktor erkin ekrem ependi 2018-yilining b d t teripidin “Etebetul heqayiq” yili élan qilin'ghan bolghachqa dunyaning herqaysi jaylirida nurghun pa'aliyetler ötküzülidighanliqini, buningdin paydilinip Uyghurlarning tili, tarixi we bügünki weziyitining otturigha qoyulidighanliqini bayan qildi.

Exmet yükneki yazghan “Etebetul heqayiq” namliq eserning nami “Heqiqetler ishiki” dégen menide bolup, mezkur eserning hazirqi zaman Uyghur tilidiki yeshmisi 1980-yili Uyghur tilshunaslardin xemit tömür we tursun ayuplar teripidin neshrge teyyarlinip, milletler neshriyati teripidin neshr qilindi.