Kichik mirendiki qedimiy qebrilerning yérimidin köpreki oghrilan'ghan we buzghunchiliqqa uchrighan

Muxbirimiz gülchéhre
2016.01.04
Kaliforniye-Teklimakan-momiyasi-korgezmisi-3-305.jpg Kaliforniye shtatining santa'ana shehiridiki bowérz medeniyet-sen'et muzéyida ötküzülgen tarim mumiyaliri körgezmisige qoyulghan cherchenning zaghunluq dégen yéridin bayqalghan 8‏-10 ayliq bowaqning qurughan jesiti.
RFA Photo / Erkin

Arxé'ologlar teklimakanda qum astigha uzun tarixning iznaliri bolmish qedimiy sheher xarabiliri kömülgenlikini otturigha qoyushidu. Shularning biri chaqiliqtiki kichik miren yeni (kichik derya) qedimiy qebristanliqidur.

Kichik miren xarabisi 10 yillar ilgirila memliketlik nuqtiliq medeniyet yadikarliqlirini qoghdash orni qilip békitilgen bolsimu, xewerlerdin köre da'iriler téxi yéqindila bu medeniyet yadikarliq ornigha qoghdash ponkiti tesis qilghan. Yerlik da'irilerning inkasliridin yéqinqi yillardin buyan bu asar'etiqe ornining téxi toluq échish we tetqiq qilishqa muweppeq bolalmay turup buzghunchiliqqa uchrighanliqi melum. Mutexessisler kichik mirendin qéziwélin'ghan tépilmilarning Uyghurlarning tarixini hetta insaniyet medeniyet tarixini tetqiq qilish we békitishte alahide muhim ehmiyetke ige ikenlikini körsitidu. Bu heqte muxbirimiz gülchéhrening teyyarlishida programma anglitimiz.

Tengritagh torining 4-yanwardiki xewiride neqil élin'ghan chaqiliq nahiyilik medeniyet yadikarliqlarni qoghdash idarisining bashliqi jaw yingshning sözliri, bu qedimiy yadikarliq ornining yéqinqi yillarda zor buzghunchiliqqa uchrighanliqini ashkarilidi.

Jawning muxbirlargha bildürüshiche,kichik miren qedimiy qebristanliqida 2016-yili 1-ayning 1-küni “Kichik miren qedimiy medeniyet yadikarliqlirini qoghdash ponkiti” yopuqini achqan. U yene buningdin burun bolsa, jughrapiyilik muhit we shara'itidiki qiyinchiliqlar bu yadikarliq ornini qoghdash xizmitige riqabet yaratqanliqi üchün 330 din artuq qedimiy qebrilerning 160 ning oghrilan'ghan we buzuwétilgenlikini eskertken.

Xewerde körsitilishige qarighanda, Uyghur aptonom rayonidiki arxé'ologlar kichik miren qedimiy qebristanliqida 2000-yilidin 2004-yilghiche élip bérilghan nuqtiliq éniqlash xizmitide 2500kwadrat métirgha yéqin kölem éniqlan'ghan. Qebristanliqtin chiqqan nurghun qedimiy jeset we qimmetlik depne buyumliri 2012-yilliq junggodiki muhim arxé'ologiyilik bayqashqa kirgüzülgen.

Teklimakan qumluqi baghridiki kichik miren qebristanliqi chaqiliq nahiyisige tewe, könchi deryasining qumköl bilen yaqinliq köl arisidin gherbiy jenubqa yeni arghan terepke aqqan bir éqini boyigha jaylashqan. Lopnur rayoni könchi deryasining töwen éqinining jenubigha texminen 60 kilométir kélidighan lop qumluqidin bayqalghan, sherqtiki dangliq kroran qedimiy shehiri xarabisige 175 kilométir kélidu. Gerche xitay arxé'ologliri bir qétimliq qézish xizmitini élip barghan bolsimu, biraq uningdin kéyinki mutleq köp qisim waqitta bu dangliq xarabliq yenila qumluqta kömülüp, talay boran-chapqunlarni béshidin ötküzgen.

Chaqiliq nahiyilik medeniyet yadikarliqlirini qoghdash idarisining bir xadimi téléfonni alghan bolsimu, so'allirimizgha tepsiliy jawab bérishtin özini tartti. Emma, heqiqeten yéqinqi yillardin buyan kichik miren ning buzghunchiliqqa uchrap kelgenlikini étirap qildi.

Yéqinda, “Shinjangdiki 3600 yil burunqi jesette dunyadiki eng qedimi uwaq pishlaq saqlan'ghan” dégen témidiki yollanma torlarda tarqilishqa bashlighan idi. Xewerde éytilishiche, bu pishlaq kichik miren qebristanliqidiki “Kichik miren melikisi” ning jesitidin bayqalghan bolup, bu sirliq jeset aldinqi esirning 30-yilliri del mushu kichik mirendin qéziwélin'ghan bolup, tetqiqatchilar peqet uwaq maddining aqsil we may ikenliki, “Kichik miren melikisi” qéziwélin'ghanda uning yüzi we boynida bir qewet nersining chapliship turghanliqini tetqiq qilish arqiliq bu bir qewet nersining pishlaq ikenlikini jezmleshtürülgen.Bu bayqash arxé'ologiye sahesini zilzilige salghan idi.

Halbuki ilgiriki radi'o ziyaretlirimiz arqiliq yerliktiki kishilerning inkasliridin téxi arxé'ologiyilik qézish we tekshürüsh axirlashmighan nuqtiliq qoghdilishqa tégishlik kichik miren qebristanliqining yerlikte hoquq igiligen bir qisim kishiler teripidin her xil qanunsiz mexpiy yollar arqiliq sayahetchilikke échilip, muwapiq qoghdash tedbirlirini almay, eksiche xalighanche échish we asar'etiqilerni oghrilash heriketlirige yochuq achqanliqi. Jaylarda qurulghan, shara'iti mukemmel bolmighan qoghdash orunlirining ilghar qatnash qoralliri, yuqiri oghriliq téxnikisi we eswablirigha ige asar'etiqe bulangchilirigha zerbe bérishte ajizliq qilidighanliqi ashkarilan'ghan idi.

Xotende “Xelq'araliq sayahet hemkarliq shirkiti” namida shexsi sayahetchilik shirkiti quruwalghan xénenlik déng jenxu'a isimlik bir kishi ziyaritimizni qobul qilghanda kirish cheklen'gen kichik miren gha oxshash qedimiy yadikarliq orunlirigha sayahetchi élip kirishte özining karamet yolliri barliqini bildürüp “Qoghdilidighan medeniy yadikarliq orunlirighimu ekireleymen, xoten sayahet idarisi bashliqi, medeniyet yadikarliq idarisi bashliqi, nahiyilik partkom sékrétari, saqchi demsiz her qandaq jayda hemkarlishidighan yéqin tonushlirim bar. Asanla ruxset xetlirini chiqirip yol échip béridu, hetta héchkim kirelmeydighan mesilen miren, niye xarabiliki dégendek qoghdilidighan asar'etiqe orunlirighimu sayahetke bashlap kireleymen, junggoluq bolsingiz 100ming yüen, sizge oxshash chet'elliklerge 100ming dollar kétidu” dep tonushturghan idi.

Xitayning “Junggo radi'o tori”ning 31-dékabir xewirige qarighanda xitay “Aliy xelq sot mehkimisi, aliy xelq teptish mehkimisining medeniyet yadikarliqlirini bashqurushqa dexli yetküzüsh qatarliq jinayi délolarni béjirishte tetbiqlinidighan qanunlardiki birqanche mesile toghrisidiki izahati” élan qilin'ghan bolup, 2016-yili 1-yanwardin bashlap yolgha qoyulidiken. Uningda dölet qoghdaydighan meshhur asar'etiqilerge qesten buzghunchiliq qilip, meshhur asar'etiqini éghir derijide buzuwetken yaki yoq qiliwetkenler؛ köp qétim buzghunchiliq qilghanlar yaki köp jaydiki meshhur asar'etiqige buzghunchiliq qilghanlar qilmishi éghir hésablinidu, döletning memuriy bashqurush tarmaqliri chiqarghan medeniyet yadikarliqlirigha buzghunchiliq qilishni toxtitish memuriy qarari yaki buyruqini ijra qilishni ret qilghanlar éghirlitip jazalinidu. Dep belgilen'gen.

Uyghur birinchi ewlad arxé'ologliridin amérikidiki qurban weli ependining bildürüshiche, kichik miren diki qimmetlik medeniy bayliqlarning qanuniy mirasxorliri bolghan Uyghurlarda asar'etiqilerni, tarixiy yadikarliqlarni qoghdash hem tetqiq qilish tarixiy, siyasiy cheklimiler seweblik bir qeder kéchikip shekillen'gen bolsimu gherb döletlirining alimliri, arxé'ologliri 19-esirlerdila Uyghur élide arxé'ologiyilik tekshürüsh we tarixiy tetqiqat élip bérishqa bashlighan.

Qurban weli ependimning bayan qilishiche, bu qebristanliq 1910-yilliri etrapida ördek teripidin bayqalghandin kéyin ashkara bolghan, “Ördek qebristanliqi”, “Kichik miren qebristanliqi” dégendek namlarda atalghan. Alimlarning perez qilishiche, 1910-yilidin 1930-yillarghiche bolghan ariliqta kichik miren qebristanliqi shu zamandiki qazghuchilar teripidin qézip bir qétim weyran qiliwétilgen.

Qurban weli ependi kichik miren qebristanliqining eng deslep shiwétsiyelik arxé'olog folk bérgman teripidin 1934-yili tekshürülgen we azraq qézilghanliqini bayan qilidu.Uning éytishiche olog folk bérgman 1939-yili shiwétsiyening sitokholm shehiride neshr qilghan kitabida nahayiti tepsiliy yézilghan, tépilmilarning tizimliki we mulahizisi bérilgen. Bu kichik miren xarabilikining yil dewri, xaraktéri qatarliqlarni chongqur tetqiq qilishni muhim arxé'ologiyilik asas bilen teminleydu.

Arxé'olog qurban weli ependining bildürüshiche, gerche xitay arxé'ologliri bu qebristanliqtiki eng burunqi qebrilerni hazirqi dewrdin 4000 yillar ilgiriki dewrning iznasi dep höküm chiqarghan bolsimu, gherb alimliri bu jaydin tépilghan jesetlerning DNA tekshürüsh netijisidin Uyghurlar bilen qandashliqini, qézilmilarning 6 ming yillar ilgirila mirenning medeniyitining intayin uzaq we qedimiy medeniyet bolup shekillen'genlikini yéterlik ispat bilen teminleydu dep yekünlimekte.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.