D u q amérika-xitay qanun di'alogida Uyghurlargha da'ir bezi délolarning otturigha qoyulushini telep qildi

Ikki künlük amérika-xitay qanun di'alogida muzakire qilinidighan merkizi téma‏-jem'iyetni “Qanun bilen idare qilish” mesilisidur. Mezkur di'alog xitay da'irilirining yéqinqi aylardin buyan öktichi we kishilik hoquq pa'aliyetchilirige zerbe bérishni kücheytip, nurghun kishini tutqun qilghanliqi we yaki nezerbend qilghanliqi seweblik tenqidke uchrawatqan bir mezgilde ötküzüldi. Di'alogning yene, xitay “5‏-Iyul weqesi” de qolgha élin'ghan Uyghurlarni qanundin halqip jazalash bilen tenqidke uchrawatqan bir mezgilde ötküzülüshi seweblik kishilik hoquq teshkilatlirining diqqitini qozghighan idi. Lékin ikki terep hökümetlirining qanun emeldarliri we gheyriy hökümet organlirining qanun mutexessislirining qatnishishidiki yighinda, konkrét qandaq mesililerning muzakire qilinidighanliqi bolsa axbarat wasitilirige melum emes.

Amérika dölet ishlar ministirliqi mu'awin bayanatchisi mark tonér tünügün melumat bérip, kishilik hoquqqa a'it bezi heqliq qayghulirining barliqi we buning di'alogda otturigha qoyulidighanliqini bildürgen bolsimu, lékin konkrét qandaq mesililerning otturigha qoyulidighanliqi we muzakire qilinidighanliqi heqqide uchur bermidi. ‏U, bu qétimqi di'alogdin qandaq ümidlerni kütidighanliqigha da'ir bir so'algha jawab bérip, “Bu di'alogning ghayisi tereplerni bir yerge jem qilip, siz sorighan so'allargha jawab tépishtur. Amérika-xitay hökümet organliridin we gheyriy hökümet organliridin kelgen qanun mutexessisliri qanun bilen idare qilishni emeliyetke tetbiqlash we buning paydisigha da'ir mesililerni muzakire qilidu. Shundaqla bu di'alog yene, amérika we xitay her ikki terepning menpe'itige alaqidar achquchluq qanuni mesililerni tépip chiqishigha purset yaritip béridu” dep körsetti.

Bezi kishilik hoquq teshkilatliri washin'gtondiki mezkur di'alogdin chong ümid kütmisimu, lékin yenila bu xil di'aloglarning qerellik ötküzülüp turulushi kéreklikini tekitlep buning, bolmidi dégende xelq'ara jama'et pikri toplap, xitaygha bésim ishlitish rolini oynaydighanliqigha ishinidu. Dunya Uyghur qurultiyi bu qarashtiki organlarning biridur. Washin'gtondiki di'alog dunya Uyghur qurultiyi xelq'ara jama'etchilikning diqqitini “5‏-Iyul weqesi” de qolgha élinip, türlük jazalargha höküm qilin'ghan Uyghurlargha yötkeshke tirishiwatqan bir peytke toghra kelgen idi. Bu munasiwet bilen dunya Uyghur qurultiyining yawropadiki xadimi yana brandit xanim radi'omizgha söhbet élan qilip, washin'gtondiki di'alog heqqide toxtaldi. Yana xanim washin'gtondiki di'alogda birer mesilining hel bolidighanliqigha ümidsiz qarisimu, lékin u yenila amérikining yighinda Uyghurlargha a'it bezi konkrét délolarni otturigha qoyushini ümid qilidighanliqini bildürdi.

U mundaq deydu :“Méningche, di'alogda Uyghurlargha a'it konkrét délolarning otturigha qoyulushi muhim. Chünki konkrét délolar bezide pütün Uyghur jem'iyitige wekillik qilalaydu. Yeni Uyghurlarning omumyüzlük kishilik hoquq weziyitini eks ettüreleydu. Méningche yene, amérikining xitay qanun sistémisini tenqid qilip, xitay wekillirige ularning qanun sistémisining xelq'ara ölchemge toshmaydighanliqini éniq éytishi yenila halqiliq mesilidur. Gerche xitay özi xalighanni qilishni oylisimu, lékin uninggha dunyaning uning herikitini közitip turuwatqanliqini bildürüp qoyush intayin muhim ehmiyetke ige. Shuning bilen birge, Uyghurlar üchün intayin muhim bir mesile, Uyghurlarning weziyitining ochuq-ashkara otturigha qoyulushi kérekliki. Chünki bu xil di'aloglarda bezide xitayning omumi ehwali we tibet mesilisi otturigha qoyulup, Uyghur mesilisi untulup qalidu. Bu heqiqeten nahayiti nachar ehwaldur. Méning qarishimche, Uyghurlarning bügünki ehwali tibetlerningkidin nachar. Chünki ularning gépini qilidighanlar yoq.”

Amérika-xitay qanun di'alogi ikki döletning mexsus bu sahediki 2‏-qétimliq söhbiti bolsimu, lékin jem'iyetni “Qanun bilen idare qilish” xitay bilen amérika we xitay bilen yawropa ittipaqi arisida ötküzülgen burunqi di'aloglarda da'im tilgha élinip kéliniwatqan kona mesile. Xitay bilen gérmaniyining bu sahediki di'alogi buningdin xéli burunla bashlan'ghan idi. Lékin xitayning “5‏-Iyul weqesi”de qolgha élin'ghan Uyghurlarni bir terep qilish usuli xitay qanun sistémisi bilen xelq'ara edliye ölchimi arisidiki perqni ashkarilap, xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining diqqitini tartqan. Bu yene ularda gherb bilen xitay arisida élip bériliwatqan qanun sahesidiki di'aloglarning ehmiyitige nisbeten jiddiy guman qozghighan idi. Dunya Uyghur qurultiyidiki yana xanim, xitay qanun sistémisidiki boshluqlar heqqide toxtilip, uning xelq'ara ölchemge toshmaydighanliqini bildürdi.

U “Shübhisizki, xitay edliye sistémisi ochuq-ashkara emes shundaqla u yene, xelq'ara qanun ölchimige toshmaydu. Uning qanun sistémisi asasen da'iriler néme qilishni xalisa shundaq qilalaydighan bir sistéma. Uningdiki eng nuqtiliq mesililerning biri, uning ochuq-ashkara bolmasliqidur. Uning ochuq-ashkara emeslikini nurghun délolarning yépiq sot arqiliq bir terep qilinishi, kishilerning adwokat teklip qilalmasliqi we yaki özi xalighan adwokatni teklip qilalmasliqidin körgili bolidu. Uyghurlar üchün muhim bolghan yene bir nuqta bar‏-u bolsimu eyiblesh mesilisi. Bolupmu 5‏-iyul weqesidin kéyin jazalan'ghan we yaki ölüm jazasigha höküm qilin'ghan Uyghurlar asasen oxshash eyibleshke uchrighan, yeni térrorluq bilen eyiblen'gen idi. Hazir bolsa dölet bixeterlikige xewp yetküzüsh, dégen jinayet bilen jazaliniwatidu. Bu nam astida dölet mexpiyetlikini ashkarilash, qanunsiz uyushush, bölgünchilik qilish dégen jinayetler bilen eyiblen'genlerge bérilgen jaza siyasiy jazadur. Xitay qanun sistémisi bu kishilerning jazalinishini yolluqlashturuwatidu” dep körsetti.

Lékin bezi analizchilar, gherb ellirining xitay bilen qanun di'alogi élip bérip, xitayni “Qanun bilen idare qilinidighan” jem'iyetke özgertmekchi boluwatqanliqigha guman bilen qaraydu. Bu qarashtiki analizchilar, xitay edliyisidiki mesile ijra'at jeryanidiki sewenlik keltürüp chiqiriwatqan mesile emeslikini eskertidu. Ular, uningdiki mesile qanun sistémisining özidiki mesile bolup, buni xitay edliye sistémisining musteqil emesliki keltürüp chiqiriwatqanliqini ilgiri süridu.