Özbékistandiki Uyghurlarning pa'aliyetliri janlinishqa bashlidi

Melumki, ottura asiyada Uyghurlar zich olturaqlashqan jumhuriyetlerning biri-özbékistan ahalisining omumi sani 32 milyon'gha yéqin bolup, ottura asiyada birinchi orunni, sabiq sowét ittipaqdash jumhuriyetler arisida üchinchi orunni égileydu. Ötken yilqi melumatlargha qarighanda, özbékistan ahalisining 90 pirsentini özbékler, qalghinini bashqa millet wekilliri teshkil qilidu. Özbékistandiki qazaq, qirghiz, türkmen oxshash türkiy tilliq milletler qatarida Uyghurlarmu bolup, yéqinqi 30-40 yil ichide resmiy melumatlar boyiche ularning sani 30 mingdin aran ashidu.

Ötken esirning 80-yillirining axiriliri we 90-yilliri qurulghan Uyghur medeniyet merkezliri, meshrepler, ana tilini saqlash, milliy en'enilerni, Uyghur tarixini, edebiyatini, sen'itini terghib qilishni özlirining asasiy wezipiliri qilip belgiligen idi. Ene shu yönilishte ular qandaq mesililerge duch kéliwatidu? bu heqte doktor abduljan berayif we alim rabik ismayillar öz qarashlirini otturigha qoydi.

Medeniyet merkezlirini deslep teshkilligenlerdin biri, tebi'iy penlirining doktori abduljan berayéfning ilgiri sürüshiche, özbékistan paytexti tashkent shehiri öz waqtida Uyghur ziyaliylirining yétilip chiqishida muhim rol oynighan. Bolupmu 60-we 80-yillar ariliqida ottura asiyaning bashqa jumhuriyetliridin kelgen köpligen yashlar tashkent, semerqend, enjan qatarliq sheherlerdiki oqush orunlirida bilim alghan. Peqet kéyinki waqitlarda ehwal özgergen. Bu heqte a. Berayéf mundaq dédi: “Chégridash rispoblikilar musteqil bolghandin, kéyin kélip-kétish ishliri qéliplashqanda chettin kélish imkaniyetliri bolmidi. Asasen özliride tughulup, ösüp kéliwatqan balilar boldi. Bizning balilirimizdiki birinchi qiyinchiliq hemme ishlarni özbék tilida élip bérish kérek boldi. Shuning üchün burunqidek Uyghur yashliridin intilip, hemme institutlarda oquwatqanlar nahayiti az. Bizning merkezningmu asasiy meqsiti shu balilarni oqutushqa küch chiqirish. Oquwatqanlardin toluq xewerdar emesmiz. Sewebi ular özlirining Uyghur ikenlikini hemme yerde éytiwermeydu.”

A. Berayéfning éytishiche, her sahelerde xizmet qiliwatqan Uyghurlar köp bolup, ularning béshini qoshush üchün medeniyet merkizi yénida teshwiqat bölümini teshkillesh zörürdur. Ikkinchi muhim mesile, Uyghur qiz-yigitlirini tonushturush merkezlirini qurush. A. Berayéf buning barliqini emelge ashurushta Uyghur tilida gézit-zhurnallar neshr qilishning muhimliqini tekitlidi. Uning éytishigha qarighanda, ilgiri Uyghur ziyaliylirining merkizi bolghan tashkent bügünki künde bu alahidilikini tamamen yoqatqan, Uyghur ziyaliyliri sanimu kéyinki waqitlarda bek kémiyip ketken.

A. Berayéf millet kélechiki bolghan yashlarning öz ana tilida oqushi üchün siniplarni, mekteplerni échishning muhimliqini, hazir ularning her xil yollar arqiliq milliylikni saqlap qélishqa tirishiwatqanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Yashlarning öz aldigha meshrepliri, yashlar komitéti bar. Yashlar özliri teshebbus qilip ishliniwatqan ishlar bar. Biz ularni elwette, qollawatimiz. Yashlirimizning köz qarishida saghlam haletler bar. Ularning özlirining uchrishishlirimu bar.”

A. Berayéf Uyghurlar zich olturaqlashqan yéza-kentler heqqidimu toxtaldi.

Uning éytishiche, Uyghurlar zich olturaqlashqan chong wilayetlerdin enjan bolup, Uyghur medeniyet merkezliri qurulghan deslepki yilliri bu jaygha chong ehmiyet bérilgen idi. Chünki, öz waqtida enjan Uyghur milliy ma'aripining, medeniyitining, sen'itining merkizi bolghan. U mundaq dédi: “Enjan mesilisi éghir mesile, chünki u yerde taza Uyghurche gep qilidighan imkaniyet yoq. Ular Uyghurche öginishni, sözleshni yaxshi köridu, xalaydu. Bu yönilishte hazir medeniyet merkizi ishlewatidu. Hakimiyette Uyghur mesilisige nahayiti chongqur köz qarashta. Hemme tereptin yardem bérishke teyyar. Biraq özimizde quwet yoq.”

A. Berayéf buningdin tashqiri enjan wilayitining dolan yézisi, shundaqla semerqend shehiri hem uninggha qarashliq chélek yézisi, qaraqalpaqistanning nukus shehiri we bashqa yerlerdimu Uyghurlar köp bolghanliqtin, medeniyet merkezlirini qurghanliqini otturigha qoydi. U hazirmu enjan wilayitide bilim we sen'et ochaqlirini qayta qurush niyitide bolsimu, buni emelge ashurushta iqtisadiy, ijtima'iy we hetta siyasiy tosalghuluqlarning mewjut ikenlikini bildürdi.

Alim rabik ismayilofning qarishiche, ilgiri Uyghur élining qeshqer we özbékistanning enjan wilayetliri arisida soda, medeniy alaqiler, bérip-kélishler qoyuq bolghan. U enjandiki Uyghurlar heqqide mundaq dédi: “20-Yilliri meshhur dölet we jama'et erbabi abdulla rozibaqiyéf enjan wilayitide 200 mingdin oshuq Uyghurlar yashaydighanliqi toghrisida melumat bergen idi. Uni testiqleydighan misal, neq shu enjan shehiride uzaq yillar dawamida Uyghur tiyatiri, Uyghur téxnikomi we milliy mekteplirimizning mewjutluqi. Amma tégishlik organlar xelqimiz sanini 50 mingdin ashurmaydu.”

R. Ismayilof Uyghur we özbéklerning uzun yillardin buyan bir-birige uruq-tughqan bolup kelgenlikini, meshrep, furqet qatarliq ataqliq özbék sha'irlirining Uyghurlar diyari bilen zich munasiwette ötkenlikini, Uyghurning her qandaq bezmiliride özbék ahangliri yangrap, ussulliri ijra qilinip kéliwatqan bolsimu, emma özbékistandiki Uyghurlarning millet süpitide yoqap kétiwatqanliqidin qattiq ensireydighanliqini ilgiri sürdi.