"Ach erwahlar ‏- maw zédong dewridiki chong acharchiliq" (1)

En'gliyilik muxbir yazghuchi jespér béykér ependining "ach erwahlar ‏- maw zédong dewridiki chong acharchiliq" namliq 476 betlik kitabi 2005 ‏-yili 10 ‏-ayda neshr qilindi. Béykir ependining xitayda esli weqeni béshidin köchürgen köp kishini neq meydanda ziyaret qilip xatirilep, retlep chiqqan bu riyal tarixy xatirisi gollandiyide kishilik hoquq mukapatigha érishti. Bu kitab chet'ellerde kishilerning maw zédong dewride xitayda yüz bergen acharchiliqla emes, pütün kommunizm lagérida yüz bergen barliq chong acharchiliqlar heqqidiki es -xatirisini qozghatti. Bu kitabni amérikining prinston uniwérsitétidiki bir mu'ellim xanim xitaychigha terjime qilip, xongkongda chiqidighan "aldinqi post" zhurnilida élan qildi.

Kishilik hoquq mesililiri köprek muhakime qilinidighan "közitish zhurnili" qatarliq uchur wastilirida hazir bu kitabtiki bayanlar heqqide yéngi mulahiziler élan qilinishqa bashlidi.

Kommunizm peyda qilghan ach erwahlar

En'gliyilik muxbir yazghuchi jespér béykér ependining "ach erwahlar ‏- maw zédong dewridiki chong acharchiliq" namliq kitabi 3 qisimgha bölün'gen bolup, uning birinchi babi: dunyada yüz bergen chong acharchiliq؛ ikkinchi babi: xitayda yüz bergen chong acharchiliq؛ üchinchi babi: alemni qaplighan yalghan. Bu kitabning birinchi babida bayan qilinishiche, aptor dunyada yüz bergen chong acharchiliqlarni tilgha alghanda, xitayda milletchi partiye )gomindang( chong quruqluqtin teywen'ge chékin'gen waqitta, amérikining tashqi ishlar ministirliqi élan qilghan "aq tashliq kitab" ta xitaydiki "qosaqni toyghuzush" mesilisi dégen mesile toghrisida alahide toxtalghan. Maw zédong "xelq géziti"da élan qilghan maqaliside, amérikining aq tashliq kitabida otturigha qoyulghan emeliy mesile heqqidiki tehlilni "idé'alizmche tarixiy nuqti'i nezer" dep tenqid qilip, "junggoda qosaqni toyghuzush mesilisini inqilap bilen ishlepchiqirishni teng tutush arqiliq hel qilghili bolidu. Bizning xelq hökümitimiz yéqinqi bir nechche yil ichidila shimali junggo, sherqi junggo rayonlirining hemmiside qosaqni toyghuzush mesilisini hel qilip bolidu" dep jakarlighan. Buningdin 10 yil ötmeyla, xitayda nechche on milyon dölet puqrasi "ach erwahlar"gha aylandi. Maw zédongning bu "dana hökümi" teltöküs berbat boldi.

Ukra'iniyide yüz bergen acharchiliq

En'gliyilik muxbir yazghuchi jespér béykér ependi xitaydiki chong acharchiliq bilen sowét ittipaqida 1930 ‏- yillarda yüz bergen chong acharchiliqning munasiwiti üstide toxtilip bayan qilishiche, sowét ittipaqining bir ittipaqdash jumhuriyiti bolghan ukra'inada yüz bergen chong acharchiliqni sowét kommunist partiyisining bash sékrétari xéroshéw ependi "acharchiliqta ölgen adem sanini ming, onming dégen san bilen emes, belki milyon dégen san bilen hésablashqa bolidu. Bu sanni héchkim hésablap chiqmighan, hésablap chiqishtin qorqqan, shunglashqa men bu sanni éytip bérelmeymen. Biraq mining bilishimche ukra'inada ölgen adem sani kishini chüchitidu" dégen.

En'gliyilik muxbir yazghuchi jespér béykér ependining bayan qilishiche, sowét ittipaqida acharchiliq weqeliri stalin dewride peyda bolghan. Bolupmu stalin özining yolgha qoymaqchi bolghan siyasetlirige qoshulmaydighan buxarinchilarni yoqatqandin kéyin, tosalghusiz halda yéza igilikini kolliktiplashturush dégen heriketni yolgha qoyup acharchiliq peyda qilghan. 1930 ‏- Yilidin 37 ‏- yilighiche kolléktiplishish mejburiy yolgha qoyulghan shu bir nechche yil yil ichidila 10 nechche milyon adem achliqta ölgen. Ukra'inadila 5 milyon adem ölgen. Kéyin bezi mutexessisler ukra'inada ölgen adem sanini 8 milyon 100 ming dep texminligen. 1988 ‏-Yili amérika dölet mejlisining tekshürüsh ömiki "stalin we uning ghalchiliri ukra'inada acharchiliq peyda qilip, ukra'inliqlargha qarshi chong milliy qirghinliq élip bardi" dep bayan qildi.

En'gliyilik muxbir yazghuchi jespér béykér ependining bayan qilishiche, xitayda maw zédongning sowét ittipaqigha qanchilik yéqindin egeshkenlikini maw zédong éytqandek rastinla "sowét ittipaqning bügüni xitayning etisi " bolghan idi. Maw zédong xitaydimu, birinchidin, kommunalishish dégen heriketni mejburiy yolgha qoydi؛ ikkinchidin, acharchiliq yüz bergenlikini bilip tursimu, emma pakitni étirap qilmay, uni "ongchil pursetpereslik keltürüp chiqardi" dep, péng déxu'eydek yétekchilerni jazalidi. Bundaq adaletsizlikke qoshulmighan lyushawchidek bashqa rehberlernimu yoqatti. Emeliyette, maw zédong acharchiliq peyda qilish arqiliq öz xelqighe qarita chong qirghinchiliq yürgüzdi. Mawzédungning bundaq jinayetni sadir qilishigha ju'énley yantayaq bolghan. (Dawami bar)