"Shinjang aptonum rayonluq..." Diki "Uyghur" qéni?

• Muxbirimiz gülchéhrening bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

• Bu heqte sidiq haji rozi ependi bilen ötküzülgen söhbet
• Download story audio

Aptonum rayonluq xelq doxturxanisi élani.

Uyghurlar tarixtin buyan sherqiy türkistan dep atap kelgen bu zéminni 1949 - yilidin bashlap xitay kommunistliri igiliwalghan we 1955 - yilidin bashlap xitayning milliy térritoriyilik aptonomiye qanuni boyiche, "shinjang Uyghur aptonom rayoni" qilip özgertken, shundaqla Uyghur aptonom rayonidiki" Uyghur" nami bu diyar, bu zémin'gha Uyghurlarning igidarchiliq qilish hoquqining belgisi süpitide her qandaq yazma, metbe, teshwiqatlarda toluq élinishi shert idi.

Emma yéqinqi yillardin béri Uyghur élining hökümet tamgha hem höjjetliridin tartip, élan wiwiskilirighiche "Uyghur" sözi chiqirip tashlinip peqet "shinjang" yaki "shinjang aptonom rayoni" dep ishlitish mesililiri körülüshke bashlighan.

Uyghur élidin kelgen inkaslargha hemde ige bolghan bezi ispat xaraktérlik matériyallargha asaslan'ghinimizda, Uyghurlar tarixtin buyan, öz mewjutluqini we kimlikini saqlap qélish yolida küresh qilip kelgen. Yéqinqi zaman tarixini waraqlighinimizdimu, exmetjan qasim bashchiliqidiki sherqiy türkistan rehberlirimu ene shu Uyghurlarning kimlikini qoghdash yolida xitayning süyqestige uchrap qurban bolghan. Emma, dewrimizge kelgende xitay hökümiti teripidin chiqirilghan her qaysi höjjetlerde "shinjang Uyghur aptonom rayoni" qilip yézish ornigha "Uyghur" sözini tashliwitip, "shinjang" yaki "shinjang aptonom rayoni" qilip yézishiqa oxshash haletler, Uyghur ziyaliyliri arisida küchlük naraziliqlarni peyda qilghan.

Zéminning igisi bolghan "Uyghur" yoqalmaqta

Ilgiri her qandaq yazmilarda "shinjang Uyghur aptonom rayoni" sözi Uyghur yéziqida chong qilip yuqirigha, xitaychisi kichik qilip töwen'ge yézilip kelgen bolsa, nöwette bundaq yézishning ornigha Uyghurchisi kichik töwen'ge, xitaychisi chong qilip yuqirigha yézilghandin bashqa hemmidin éghir mesile, Uyghur élidiki bezi idare- organ wiwiskilirimu, élan taxtiliri hetta hökümettin tarqitilidighan höjjetlerdiki tamghilardinmu bu jayning Uyghurlarning térritoriyilik jayi ikenlikini ispatlaydighan "Uyghur" sözini chüshürüp qoyush mesilisi barghanche éghirlimaqta iken. Shundaqla bu bara -bara sel qariliwatqan bir mesile bolup qalghan.

Xitay hökümiti 1984‏- yili 5 ‏- ayning 31‏ - küni échilghan 6 - nöwetlik xelq qurultiyining 2 - yighinida milliy térritoriyilik aptonomiye qanunini qayta özgertip maqullidi. Jungxu'a xelq jumhuriyiti milliy térritoriyilik aptonomiye qanunining 21 - maddisida mundaq körsitilgen: "milliy aptonomiyilik jaylarning organliri aptonomiye nizamidiki belgilime boyiche shu jayda keng qolliniwatqan bir xil yaki bir nechche xil til - yéziqini ishlitidu, aptonomiye yuqiri derijilik hökümet organliri wezipisini ijra qilishta térritoryilik aptonomiyini yolgha qoyghan milletning til- yéziqini asas qilsa bolidu. Shundaqla yuqiri derijilik hökümet organliri milliy aptonomiyilik jaylarda milliy siyaset terbiyisini kücheytishi uning belgilimilirining ijra qilinishini da'im tekshürüp nazaret qilip turushi lazim".

Nöwette Uyghur ziyaliylar "shinjang Uyghur aptonom rayoni" dep ishlitishning ornigha "Uyghur" sözining élip tashlinip shinjang aptonom rayoni qilip ishlitilishning omumiylishiwatqanliqigha éghir bir mesile süpitide diqqet qilmaqta.

Bu heqte biz ilgiri Uyghur aptonom rayonluq yuqiri derijilik qanun orginida xizmet qilghan yéqinda chet'elge chiqqan bir Uyghur ziyaliysi bilen söhbette bolduq. Ziyaritimizni qobul qilghan bu ependim gézit, téléwizor hetta aptonom rayonluq hökümet organlirimu "Uyghur" namini ishlitishtin özini qachurup kéliwatqanliqini, Uyghurlarningmu bu ishqa bixestelik qiliwatqanliqini, xitayning bundaq ishlitishide qara niyet yoshurun'ghanliqini otturigha qoydi. (Gülchéhre)