Barin qozghilingining tarixi orni heqqide qarashlar

• Muxbirimiz qanatning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Gerche nurghun kishiler, 1990‏- yili 4‏-ayning 5‏- küni yeni buningdin 17 yil ilgiri Uyghur élining barin yézisida xitay hakimiyitige qarshi élip bérilghan qozghilangni, 70‏- yillarning bashlirida sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisining qeshqer rayonida élip barghan qoralliq inqilabidin kéyinki kölimi we tesiri bir qeder chong bolghan qoralliq heriket dep körsetsimu, emma bezi mutexessisler barin qozghilingining, bolupmu sherqiy türkistan milliy musteqilliq herikitining mewjut ikenlikini dunyagha tonutushta oynighan roli we xelq'arada qozghighan tesirining sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisining qeshqerde élip barghan qoralliq herikitidinmu muhim ikenlikini bayan qilmaqta.

Barin qozghilingi gherb mutexessisliri neziride

Barin qozghilingi heqqide tetqiqat élip barghan shundaqla bu qozghilang toghrisida ilmiy maqale élan qilghan pütün mutexessisler, barin qozghilingining "uzundin béri dunya siyasiy sehnisidin asasen chüshüp qalghan "sherqiy türkistan" uqumining qaytidin hem gherb hem xitay siyasiy edebiyatigha kirishige seweb bolghanliqini toghrisida ortaq pikirge ige.

Barin qozghilingi xitayda we xelq'arada qozghighan tesiri tüpeylidin, xitay we Uyghur, tibet we mongghullarning yéqinqi tarixini tetqiq qilidighan mutexessislerning tetqiqatida we weziyetni közitiwatqan siyasiy analizchilarning mulahiziliride muhim orun alghan.

Charli hore, 2004‏-yili xelq'ara sotisyalizm zhurnilida élan qilghan "xitayning yéngi esiri" namliq ilmiy tetqiqat maqalisde, barin qozghilingini xitaydiki az sanliq milletlerning xitayda 1978‏- yili déng shawping teripidin bashlitilghan islahat herikiti bilen birge, xitay hökümiti teripidin din, til we medeniyet saheside azsanliq milletlerge bérilgen heq - hoquqlarning qaytidin cheklimige uchrishigha qarshi naraziliqining bir ipadisi dep körsetmekte.

Maqaliside, barin qozghilingidin kéyin, Uyghur élide nurghunlighan naraziliq heriketlirining meydan'gha kelgenlikini tekitligen charli hore, 1997‏-yili féwral éyida ghuljida élip bérilghan naraziliq herikitini barin weqesidin kéyin Uyghur élide élip bérilghan kölimi eng chong heriket dep körsetken.

Maqaliside, xitay hökümitining 11‏- séntebir térrorluq weqesidin kéyin, xelq'ara térrorluqqa qarshi urushtin paydilinip, Uyghurlarning pütün naraziliq heriketlirige térrorchi qalpighi keydürgenlikini bildürgen charli hüre, Uyghurlarning naraziliq heriketlirining xitay hökümiti éytqandek chet'eldiki teshkilatlar bilen héchqandaq alaqisi yuqliqini bildürgen. Uning éytishiche, bu heriketler xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan diniy, siyasiy, iqtsadiy we medeniyet sahesidiki bésimigha qarshi naraziliqini ipadilesh üchün élip bérilmaqta.

Barin qozghilingi musulman metbu'atlirida

Barin qozghilingi peqet gherb metbu'atiningla emes, musulman dölet metbu'atliriningmu alahide diqqitini qozghighan. Shundaqla islam dunyasigha sherqiy türkistanda xitay hakimiyitige qarshi bash kütüreleydighan bir milliy we islamiy heriketning mewjut ikenlikini tonutqan.

Barin qozghilingidin kéyin, ereb metbu'atida chiqqan maqale we mulahizilerde, xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan pilanliq tughut siyasiti we diniy bésimining Uyghurlar bilen xitaylar otturisida mewjut ziddiyetlerni téximu keskinleshtürgenliki we xitay da'irilirining barin yézisida Uyghurlarning meschit sélishigha ruxset bermigenlikining, barin yézisidiki xelqining xtay hakimiyitige qarshi qozghilishigha seweb bolghanliqi tekitlen'gen. (Qanat)