Биңтуән кадирлириниң хизмәт истили тәнқидкә учриди

• Мухбиркмиз гүлчеһрәниң бу һәқтики толуқ мәлумати
• Download story audio

Ваң лечуән уйғур аптоном районлуқ партком секретари болупла қалмай, ишләпчиқириш қурулуш биңтуәни парткоминиң биринчи секретари вә биринчи сиясий комиссари. AFP

Уйғур аптонум районида йеқинда чақирилған "мәркәзниң биңтуәнгә қаратқан баҗ сияситини әмәлийләштүрүш" йиғинида, бир қисим биңтуән кадирлириниң хизмәт истилида сақлиниватқан мәсилиләр биңтуән сиясий коммисари ние вейго тәрипидин қаттиқ тәнқидләнгән. Нйе вейго бир қисим биңтуән кадирлириниң қанунға, дөләт сияситигә хилап қилмишлири түпәйли дөләтниң иқтисади мәнпәәти, хәлқниң түп мәнпәәти һәмдә ишләпчиқириш билән тәң муқимлиқни қоғдаш ишлириниңму еғир дәхлигә учриғанлиқини тилға елип "шинҗаңни ечип чеграни қоғдаш мәркәзниң биңтуәнгә тапшурған сиясий вәзиписи, бирақ бир қисим биңтуән кадирлириниң идийиси һәм хизмәт истилидики йетәрсизлик түпәйли хәлқни нарази қилидиған һәтта уларниң мәнпәтигә дәхли йәткүзидиған қанунға хилап қилмишлар көп күрүлмәктә, бу һәқтә хәлқниң инкаслири барғанчә күчийиватиду. Бундақ кадирлар һошуни йиғиши керәк " дәп җиддий тәкитлигән.

Нйе вейго биңтуәнниң тәрәққиятиниң йәрлик хәлқниң мәнпәәти билән тақашмаслиқ принсипи буйичә илгирлиши керәклини тәкитләп йәнә " биңтуән шинҗаңниң су мәнбәсиниң ахири, йол йоқ, ток йоқ чәт йирақ җайлириға орунлаштурулған. 70 - Йиллардики биңтуән бу җайларда ачқан, гүлләндүргән һәм бәрпа қилған игиликини йәрлик хәлқниң башқурушиға тапшуруп иқтисади җәһәттики мәнпәәтидин ваз кәчкәнниң бәдилигә муқимлиқни ишқа ашуруш җәһәттә наһайити яхши нәтиҗә һасил қилған иди" дәп мисал көрсәткән.

Гәрчә биңтуән хәвәрлиридә берилгән мәзкур хәвәрдә биңтуән кадирлириниң қанунға хилап қилмишлири һәққидә тәпсилий тохталмиған болсиму, әмма биңтуән кадирлирида сақлиниватқан мәсилиләрниң, мәркизи бейҗиңниму нарази қилғанлиқи тилға елинған. Шундақла бу һәқтә мәркәзниң биңтуән кадирлириниң мәсилиләрни һәл қилип шинҗаңниң муқимлиқи вә тәрәққиятини ишқа ашуруштики муһим һәм орнини алғусиз ролини җари қилдуруши керәклики һәққидә йолйоруқлар йәткүзүлгән.

Мәсилә чиққан кадирлар асасән иқтисади вә сиясий мәсилиләргә четилмақта

Хитай қанун торида илгири биңтуәнниң қануний мәсилилири һәққидә елан қилған статистикилиқ мәлуматтин ашкарилинишичә, 2004 - вә 2005 - икки йил ичидә биңтуән һәр дәриҗилик әдлийә һәм интизам тәкшүрүш комитетлири биңтуән кадирлириниң хизмәт қолайлиқидин пайдилинип еғир дәриҗидә парихорлуқ һәм хиянәтчилик қилиш қилмишиға даир 507 делони ениқлиған. 194 Нәпәр кадирға чарә көргән.

Биңтуән кадирлириниң қанунға хилаплиқ қилиш һәрикәтлири һазирла еғир болуп қалмай илгириму охшашла мәвҗут иди. Гәрчә мушуниңға охшаш биңтуән кадирлириниң қанунға еғир дәриҗидә хилаплиқ қилиш һәмдә йәрлик хәлқниң мәнпәәтигә зиян йәткүзүш һәрикәтлири давамлиқ мәвҗут болуп туруватқан болсиму, әмма хитай һөкүмити биңтуәнниң образи, сиясий тәсириниң яхши болмаслиқи һәмдә хәлқ наразилиқидин әндишә қилип бу хилдики биңтуәнниң сәлбий тәрәплирини мәхпий тутуп кәлмәктә. Шундақтиму мәсилә алаһидә еғир болғанлиқидин бәзи мәнбәәләрдин йәнила бу хил қараңғулуққа чөктүрүлгән мәлуматлар ашкарилинип чиқмақта.

Йәни 2000 - йили хитайдики четишлиқ адәм сани әң көп дөләт кадирлириниң хиянәтчилик қилиш делоси дәп хитай мәтбуатиқа пур кәткән делому уйғур аптонум райониға җайлашқан биңтуәндә йүз бәргән иди. Йәни биңтуән 7 - девизийисиниң әмгәк мулазимитигә мәсул кадирлиридин ма шавли, бо чаң қатарлиқ йигирмә нәччә дөләт кадири, дөләтниң мейип аҗиз, пенсийигә чиққан, қутқузушқа муһтаҗларға аҗратқан мәблиғигә қара қолини тиқип, һоқоқ сетивилиш, хиянәтчилик қилиш җинайәтлирини өткүзүп паш болған.

Мәркизи бейҗиң биңтуәнни қандақ җайларға орунлаштурди

" Мәркәз биңтуәнни шинҗаңниң су мәнбәсиниң ахири, йол йоқ, ток йоқ җайларға орунлаштуруп шинҗаңни ечиш вә ғәрби чеграни яхши қоғдаш вәзиписини тапшурған" дегән җүмлә биңтуәнниң асаслиқ шуариниң бири. Әмәлйәттә болса биңтуәнләрниң орунлишиш хәритисидин ашкарилинип туруптики, биңтуән полклириниң асаслиқ ишләпчиқириш мәйданлири асасән уйғур елиниң су мәнбәсиниң беши, мунбәт җайлириға орунлашқан.

Чүнки биңтуән тарихиға қарайдиған болсақ, 1954 - йили 10 - айда, бейҗиңниң буйруқи билән әйни вақиттики шинҗаң уйғур аптонум райони һәрбий район генерали ваң җен, хитай азадлиқ армийисиниң 175 миң әскирини ишләпчиқириш қурулуш армийиси намида бирақла уйғур елигә орунлаштуруп биңтуәнниң дәсләпки қошунини шәкилләндүрди.

Аридин йерим әсирдин көпрәк вақит өтүп бүгүнки күнгә кәлгәндә, биңтуән хитайлириниң нопуси көчмә нопусни һесаблимиғанда икки йерим милйондин ашти. Улар 14 девизийә 185 ишләпчиқириш полклириға тарқалған. Бунчә көп күчмәнниң яшиши, ишләпчиқириши үчүн әлвәттә уларға су һәм тупрақ керәк әлвәттә, биңтуәнниң орунлишиш хәритисигә қарайдиған болсақ, улар уйғур елиниң асаслиқ дәря‏ - еқин, су мәнбәлириниң бешиға орунлаштурулған.

Улар җәнубта тарим, көнчи, қәшқәр, йәкән, йоруңқаш, хотән, керийә, қайду дәрялириниң юқири ғол еқими һәмдә башқа тармақ дәряларниң қенини бойлап орунлашқан. Шималда, или, ертиш, манас, улунгур дәря вадилирини бойлап орунлашқан.

Биңтуән орунлашқандин буян йәрлик деһқанлар билән су талишиш һазирға қәдәр давам қилмақта. Шундақла биңтуәнниң қалаймиқан йәр ечиши, су мәнбәлиридин пилансиз, һәддидин зиядә пайдиланғанлиқи үчүн, дәря көлләр қуруш, тупрақ қумлишишқа охшаш түрлүк екологийә мәсилилири көрүлмәктә.

Биңтуәнниң 50 йиллиқи мунасивити билән елан қилған ақ ташлиқ китабида көрситилишичә, биңтуән ишчи ‏- деһқанлириниң оттуричә йиллиқ кирими 6000 юәнгә, шәһәр ‏- базар нопусиниң болса 8353 юәнгә йәткән. Әмма йәрлик уйғур хәлқиниң оттуричә йиллиқ кирими болса хитай һөкүмити елан қилғини бойичиму техи икки миң юәнгә йәтмиди. Йәрлик районларниң ток вә радио ‏- телевизийә билән қаплиниши 60 % киму йәтмиди, әмма биңтуәнниң болса 2005 йилила 90% кә йәткән.

Биңтуән йәнә кейинки бәш йил ичидә деһқанчилиқни 80% кичә пән техникилаштуруш, машинилаштурушни ишқа ашуридиғанлиқини елан қилди. Биңтуән деһқанлири асасән иқтисадий зираәт һәмдә мәһсулатларни ишләпчиқириду, әмма йәрлик хәлқ болса пәқәт дөләтниң бәлгилимиси бойичә ашлиқ яки пахта ишләпчиқиш вәзиписини орунлайду, көп сандики уйғур деһқанлири һазирға қәдәр қалақ ишләпчиқириш усулини қолланмақта.

Немә үчүн бунчә көп пәрқ көрилиду? көзәткүчиләрниң қаришичә, йәрлик хәлқниң мәнпәәти биңтуән мәнпәити үчүн қурбан қилинмақта. Сиясий иқтисадий, қануний һәм башқа һәр җәһәтләрдин биңтуән әмәлйәттә йәрлик хәлқниң барлиқини монопул қилмақта.

Биңтуәнниң мәвҗутлиқи йәрлик хәлқниң мәнпәәти билән зиддийәтлик

Бәзи йәрлик уйғурларниң инкасиға қариғанда, деһқанларниң йәрлири барғанчә биңтуән йәр мәйданлириға қошуветилгәндин кейин, йәрдин айрилған деһқанлар хитайларға мәдикар болуп ишләшкә мәҗбур болған. Һәтта биңтуәндә орунлаштурулған һашар һәмдә пахта териш әмгәклиригә мәҗбурланмақта икән. Бу җәрянда уларниң қануний һәмдә инсани һоқоқлири биңтуән хитайлири һәм кадирлири тәрипидин еғир дәхлигә учримақта.

Тарим дәрясиниң екологийиси мунасивити билән дәря еқининиң бешиға җайлашқан 1 ‏- девизийә 6 ‏- полкиниң бир нәпәр су башқуруш кадирини зиярәт қилғинимизда у қилчә иккиләнмәстин, биңтуәнниң мәнпәәтини йәрлик хәлқниң мәнпәәтидин үстүн көридиғанлиқини ипадилигән иди.

Биңтуәнниң 11 - бәш йиллиқ пиланида әң көп тәкитлинидиғини иқтисадни тәрәққий қилдуруш вә чеграни қоғдап хитайниң пүтүнликигә тәһдит йәткүзидиған барлиқ қарши күчләргә зәрбә беришни күчәйтип үч хил күчләрниң һәрикәтлириниң алдини елип, дөләтниң чегра районини қоғдаш һәққидики буйруқини иҗра қилишқа тәйяр туруш. Һәргизму уйғур елидики йәрлик хәлқниң мәнпәәтини қоғдаш яки уларниң мәдәнийити, өрп адәтлиригә һөрмәт қилиш тәкитләнмәйду. Пәқәт йүзәки һалда биңтуән билән йәрлик һәрмилләт арисида тоқунушларниң йүз беришиниң алдини елип, милләтләр иттипақлиқини яхшилаш дегәнләр йезилған.

Шуңиму бәзи уйғур зиялийлири "биңтуәндин ибарәт бу мәркизи бейҗиңниң башқурушидики алаһидә қошун йәрлик хәлқни һөрмәт қилған әмәс. Биңтуәнниң тәрәққиятиға әгишип тәң тәрәққий қиливатқан парихор, хиянәтчи кадирларниң хәлқ мәнпәәтини ойлиши техиму мүмкин әмәс " дәп қаримақта. (Гүлчеһрә)