Bingtu'en kadirlirining xizmet istili tenqidke uchridi


2007.02.20

wanlequan.jpg
Wang léchu'en Uyghur aptonom rayonluq partkom sékrétari bolupla qalmay, ishlepchiqirish qurulush bingtu'eni partkomining birinchi sékrétari we birinchi siyasiy komissari. AFP

Uyghur aptonum rayonida yéqinda chaqirilghan "merkezning bingtu'en'ge qaratqan baj siyasitini emeliyleshtürüsh" yighinida, bir qisim bingtu'en kadirlirining xizmet istilida saqliniwatqan mesililer bingtu'en siyasiy kommisari ni'é wéygo teripidin qattiq tenqidlen'gen. Nyé wéygo bir qisim bingtu'en kadirlirining qanun'gha, dölet siyasitige xilap qilmishliri tüpeyli döletning iqtisadi menpe'eti, xelqning tüp menpe'eti hemde ishlepchiqirish bilen teng muqimliqni qoghdash ishliriningmu éghir dexlige uchrighanliqini tilgha élip "shinjangni échip chégrani qoghdash merkezning bingtu'en'ge tapshurghan siyasiy wezipisi, biraq bir qisim bingtu'en kadirlirining idiyisi hem xizmet istilidiki yétersizlik tüpeyli xelqni narazi qilidighan hetta ularning menpetige dexli yetküzidighan qanun'gha xilap qilmishlar köp kürülmekte, bu heqte xelqning inkasliri barghanche küchiyiwatidu. Bundaq kadirlar hoshuni yighishi kérek " dep jiddiy tekitligen.

Nyé wéygo bingtu'enning tereqqiyatining yerlik xelqning menpe'eti bilen taqashmasliq prinsipi buyiche ilgirlishi kéreklini tekitlep yene " bingtu'en shinjangning su menbesining axiri, yol yoq, tok yoq chet yiraq jaylirigha orunlashturulghan. 70 - Yillardiki bingtu'en bu jaylarda achqan, güllendürgen hem berpa qilghan igilikini yerlik xelqning bashqurushigha tapshurup iqtisadi jehettiki menpe'etidin waz kechkenning bedilige muqimliqni ishqa ashurush jehette nahayiti yaxshi netije hasil qilghan idi" dep misal körsetken.

Gerche bingtu'en xewerliride bérilgen mezkur xewerde bingtu'en kadirlirining qanun'gha xilap qilmishliri heqqide tepsiliy toxtalmighan bolsimu, emma bingtu'en kadirlirida saqliniwatqan mesililerning, merkizi béyjingnimu narazi qilghanliqi tilgha élin'ghan. Shundaqla bu heqte merkezning bingtu'en kadirlirining mesililerni hel qilip shinjangning muqimliqi we tereqqiyatini ishqa ashurushtiki muhim hem ornini alghusiz rolini jari qildurushi kérekliki heqqide yolyoruqlar yetküzülgen.

Mesile chiqqan kadirlar asasen iqtisadi we siyasiy mesililerge chétilmaqta

Xitay qanun torida ilgiri bingtu'enning qanuniy mesililiri heqqide élan qilghan statistikiliq melumattin ashkarilinishiche, 2004 - we 2005 - ikki yil ichide bingtu'en her derijilik edliye hem intizam tekshürüsh komitétliri bingtu'en kadirlirining xizmet qolayliqidin paydilinip éghir derijide parixorluq hem xiyanetchilik qilish qilmishigha da'ir 507 déloni éniqlighan. 194 Neper kadirgha chare körgen.

Bingtu'en kadirlirining qanun'gha xilapliq qilish heriketliri hazirla éghir bolup qalmay ilgirimu oxshashla mewjut idi. Gerche mushuninggha oxshash bingtu'en kadirlirining qanun'gha éghir derijide xilapliq qilish hemde yerlik xelqning menpe'etige ziyan yetküzüsh heriketliri dawamliq mewjut bolup turuwatqan bolsimu, emma xitay hökümiti bingtu'enning obrazi, siyasiy tesirining yaxshi bolmasliqi hemde xelq naraziliqidin endishe qilip bu xildiki bingtu'enning selbiy tereplirini mexpiy tutup kelmekte. Shundaqtimu mesile alahide éghir bolghanliqidin bezi menbe'elerdin yenila bu xil qarangghuluqqa chöktürülgen melumatlar ashkarilinip chiqmaqta.

Yeni 2000 - yili xitaydiki chétishliq adem sani eng köp dölet kadirlirining xiyanetchilik qilish délosi dep xitay metbu'atiqa pur ketken délomu Uyghur aptonum rayonigha jaylashqan bingtu'ende yüz bergen idi. Yeni bingtu'en 7 - déwiziyisining emgek mulazimitige mes'ul kadirliridin ma shawli, bo chang qatarliq yigirme nechche dölet kadiri, döletning méyip ajiz, pénsiyige chiqqan, qutquzushqa muhtajlargha ajratqan meblighige qara qolini tiqip, hoqoq sétiwilish, xiyanetchilik qilish jinayetlirini ötküzüp pash bolghan.

Merkizi béyjing bingtu'enni qandaq jaylargha orunlashturdi

" Merkez bingtu'enni shinjangning su menbesining axiri, yol yoq, tok yoq jaylargha orunlashturup shinjangni échish we gherbi chégrani yaxshi qoghdash wezipisini tapshurghan" dégen jümle bingtu'enning asasliq shu'arining biri. Emelyette bolsa bingtu'enlerning orunlishish xeritisidin ashkarilinip turuptiki, bingtu'en polklirining asasliq ishlepchiqirish meydanliri asasen Uyghur élining su menbesining béshi, munbet jaylirigha orunlashqan.

Chünki bingtu'en tarixigha qaraydighan bolsaq, 1954 - yili 10 - ayda, béyjingning buyruqi bilen eyni waqittiki shinjang Uyghur aptonum rayoni herbiy rayon générali wang jén, xitay azadliq armiyisining 175 ming eskirini ishlepchiqirish qurulush armiyisi namida biraqla Uyghur élige orunlashturup bingtu'enning deslepki qoshunini shekillendürdi.

Aridin yérim esirdin köprek waqit ötüp bügünki kün'ge kelgende, bingtu'en xitaylirining nopusi köchme nopusni hésablimighanda ikki yérim milyondin ashti. Ular 14 déwiziye 185 ishlepchiqirish polklirigha tarqalghan. Bunche köp küchmenning yashishi, ishlepchiqirishi üchün elwette ulargha su hem tupraq kérek elwette, bingtu'enning orunlishish xeritisige qaraydighan bolsaq, ular Uyghur élining asasliq derya‏ - éqin, su menbelirining béshigha orunlashturulghan.

Ular jenubta tarim, könchi, qeshqer, yeken, yorungqash, xoten, kériye, qaydu deryalirining yuqiri ghol éqimi hemde bashqa tarmaq deryalarning qénini boylap orunlashqan. Shimalda, ili, értish, manas, ulun'gur derya wadilirini boylap orunlashqan.

Bingtu'en orunlashqandin buyan yerlik déhqanlar bilen su talishish hazirgha qeder dawam qilmaqta. Shundaqla bingtu'enning qalaymiqan yer échishi, su menbeliridin pilansiz, heddidin ziyade paydilan'ghanliqi üchün, derya köller qurush, tupraq qumlishishqa oxshash türlük ékologiye mesililiri körülmekte.

Bingtu'enning 50 yilliqi munasiwiti bilen élan qilghan aq tashliq kitabida körsitilishiche, bingtu'en ishchi ‏- déhqanlirining otturiche yilliq kirimi 6000 yu'en'ge, sheher ‏- bazar nopusining bolsa 8353 yu'en'ge yetken. Emma yerlik Uyghur xelqining otturiche yilliq kirimi bolsa xitay hökümiti élan qilghini boyichimu téxi ikki ming yu'en'ge yetmidi. Yerlik rayonlarning tok we radi'o ‏- téléwiziye bilen qaplinishi 60 % kimu yetmidi, emma bingtu'enning bolsa 2005 yilila 90% ke yetken.

Bingtu'en yene kéyinki besh yil ichide déhqanchiliqni 80% kiche pen téxnikilashturush, mashinilashturushni ishqa ashuridighanliqini élan qildi. Bingtu'en déhqanliri asasen iqtisadiy zira'et hemde mehsulatlarni ishlepchiqiridu, emma yerlik xelq bolsa peqet döletning belgilimisi boyiche ashliq yaki paxta ishlepchiqish wezipisini orunlaydu, köp sandiki Uyghur déhqanliri hazirgha qeder qalaq ishlepchiqirish usulini qollanmaqta.

Néme üchün bunche köp perq körilidu? közetküchilerning qarishiche, yerlik xelqning menpe'eti bingtu'en menpe'iti üchün qurban qilinmaqta. Siyasiy iqtisadiy, qanuniy hem bashqa her jehetlerdin bingtu'en emelyette yerlik xelqning barliqini monopul qilmaqta.

Bingtu'enning mewjutliqi yerlik xelqning menpe'eti bilen ziddiyetlik

Bezi yerlik Uyghurlarning inkasigha qarighanda, déhqanlarning yerliri barghanche bingtu'en yer meydanlirigha qoshuwétilgendin kéyin, yerdin ayrilghan déhqanlar xitaylargha medikar bolup ishleshke mejbur bolghan. Hetta bingtu'ende orunlashturulghan hashar hemde paxta térish emgeklirige mejburlanmaqta iken. Bu jeryanda ularning qanuniy hemde insani hoqoqliri bingtu'en xitayliri hem kadirliri teripidin éghir dexlige uchrimaqta.

Tarim deryasining ékologiyisi munasiwiti bilen derya éqinining béshigha jaylashqan 1 ‏- déwiziye 6 ‏- polkining bir neper su bashqurush kadirini ziyaret qilghinimizda u qilche ikkilenmestin, bingtu'enning menpe'etini yerlik xelqning menpe'etidin üstün köridighanliqini ipadiligen idi.

Bingtu'enning 11 - besh yilliq pilanida eng köp tekitlinidighini iqtisadni tereqqiy qildurush we chégrani qoghdap xitayning pütünlikige tehdit yetküzidighan barliq qarshi küchlerge zerbe bérishni kücheytip üch xil küchlerning heriketlirining aldini élip, döletning chégra rayonini qoghdash heqqidiki buyruqini ijra qilishqa teyyar turush. Hergizmu Uyghur élidiki yerlik xelqning menpe'etini qoghdash yaki ularning medeniyiti, örp adetlirige hörmet qilish tekitlenmeydu. Peqet yüzeki halda bingtu'en bilen yerlik hermillet arisida toqunushlarning yüz bérishining aldini élip, milletler ittipaqliqini yaxshilash dégenler yézilghan.

Shungimu bezi Uyghur ziyaliyliri "bingtu'endin ibaret bu merkizi béyjingning bashqurushidiki alahide qoshun yerlik xelqni hörmet qilghan emes. Bingtu'enning tereqqiyatigha egiship teng tereqqiy qiliwatqan parixor, xiyanetchi kadirlarning xelq menpe'etini oylishi téximu mümkin emes " dep qarimaqta. (Gülchéhre)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.