Amérika bilen yaponiye teywen boghuzi bixeterlikini ortaqliship saqlimaqchi

• Muxbirimiz erkinning bu heqtiki melumati
• Download story audio

15 – Dékabir küni yaponiye bash ministiri shinzo abé dölet mudapi'esige mes'ul emeldar fumi'o kyuma bilen . AFP

Yaponiye kyoto axbarat agéntliqi, amérika we yaponiye dölet mudapi'e we tashqi ishlar emeldarlirining kéler ayda ötküzidighan yighinda teywen boghuzida tasaddipiy herbiy toqunush yüz berse, ikki dölet ortaq herbiy heriket qollinish pilani üstide muzakire élip baridighanliqini xewer qildi. Kyoto axbarat agéntliqining eskertishiche, bu söhbet eger teywen musteqilliq jakarisa we xitay teywen'ge qarshi herbiy hujum qozghisa, bu ehwalda élinidighan herbiy tedbirler üstide sözlishishni meqset qilghan.

Teywen boghuzida mesile chiqsa yaponiyining arilishishi teb'iy ehwal

Weziyettin xewerdar yaponiyilik emeldarlar, eger teywen boghuzida urush partlisa, yaponiye armiyisining rayondiki amérika qisimlirini arqa sep, tibbiy yardem, qutquzush we amérika herbiy paraxotlirini rimont qilish mulazimiti bilen shughullinidighanliqini bildürgen. Mutexessisler, yaponiyining teywen boghuzidiki toqunushta oynaydighan roli yaponiye "qoshna rayonlardiki weziyet qanuni" ning cheklimisige uchraydighanliqini tekitlisimu, lékin yaponiye hazirgha qeder teywen mesilisi "qoshna rayonlardiki weziyet qanuni" ning cheklesh da'irisige kiridighan yaki kirmeydighanliqi heqqide ashkare ipade bildürüp baqmighan.

Kyoto axbarat agéntliqi, yaponiye dölet mudapi'e ministirlikining amérika bilen teywen boghuzidiki toqunishning yaponiye déngiz tewelikige kéngiyish mumkinchiliki üstide sözlishishni, bolupmu yaponiye xitay arisida igilik hoquqi talash - tartishtiki sansaku we okinawa aralliri mesilisini otturigha qoyushni ümid qilidighanliqini bildürdi.

Türkiye enqere uniwérsitétining yardemchi proféssori, nöwette teywen chingyün uniwérsitétining ottura asiya tetqiqat ornida xizmettiki doktor erkin ekrem, yaponiyining teywen mesilisidiki tuyghunliqini teywenning rayondiki istratégiyilik ehmiyiti belgilimekte, dep körsetti. U, "eger teywen boghuzida mesile chiqsa yaponiyining arilishishi teb'iy ehwal," deydu.

Xita teywenge aldirap hujum qilmaydu

Yaponiye dölet mudapi'e ministirliki bu söhbet toghrisida ipade bildürüshni ret qildi. Lékin kyoto axbarat agéntliqi, bu bash ministir shinzo abéyning teywen boghuzi mesiliside teywen terepdari siyaset yürgüzidighanliqini körsetmekte, dep tekitligen.

Yaponiye bash ministiri shinzo abéy peyshenbe künki axbarat élan qilish yighinida, yaponiye xelqining hayati we mal - mülkini qoghdash üchün yaponiyining téximu qattiq tashqi siyaset yürgüzidighanliqini bildürdi. U, kéler hepte yawropa ellirini ziyaret qilmaqchi. Shinzu abéy, démokratiye we kishilik hoquq jehette yaponiye bilen oxshash mewqediki döletler bilen alaqini kücheytimiz, deydu.

Teywen 1949 - yildin béri öz özini idare qilip kéliwatqan bolsimu, lékin béyjing hökümiti bu aralni xitayning bir ölkisi shundaqla zörür tépilsa herbiy küch bilen birlikke keltürüsh kérek, dep agahlandurmaqta. Nöwette xitay teywen boghuzigha 700 dana bashqurulidighan bomba orunlashturghan shundaqla chet'ellik herbiy küchlerning teywen mesilisige arlishishigha yol qoymaydighanliqini eskertip keldi. Lékin erkin ekrem ependi xitayning hazirqi ehwalda teywen'ge aldirap hujum qilalmaydighanliqini bildürmekte.

Xitayning jiddi diqqitini qozghidi

Teywen boghuzida herbiy toqunush yüz berse, yaponiye bilen amérikining arlishidighanliqi heqqidiki xewerler xitay da'irilirining "jiddi diqqiti" ni qozghidi. Fransiye axbarat agéntliqining eskertishiche, eger bu xewerning rastliqi ispatlansa, bu eslidila jiddi bolghan xitay -yaponiye munasiwitini téximu keshkinleshtüriwétishi mumkin.

Xitay tashqi ishlar ministirliki bayanatchisi lyu jyenchaw peyshenbe künki muxbirlarni kütüwélish yighinida "jonggo bu xewerge nahayiti jiddi diqqet qilmaqta," dédi. " Teywen jonggoning ayrilmas bir qisimi," dep tekitligen lyu jyenchaw, "her qandaq orunlashturushta bir jonggo prinsipigha hörmet qilinish kérek," deydu.

Yaponiye bilen amérika teywenni xitayning bir qisimi, dep étirap qilsimu, lékin amérika hökümiti dölet mejlisining 1979 - yildiki "teywen munasiwet qanuni" gha asasen teywen bixeterlikini qoghdash mejburiyitini üstige alghan. Erkin ekremning eskertishiche, teywenning istratégiyilik ehmiyiti yaponiye we amérika üchün intayin muhim bolupla qalmay, belki xitayning qudretlik dölet bolush xiyalini emelge ashurush üchünmu intayin muhim ehmiyetke ige.

Xitay dunyadiki herbiy kölimi eng zor shundaqla herbiy xam chotini yilmu - yil téz sür'et bilen köpeytiwatqan dölet. Xitay bu yilqi herbiy xan chotini 30 milyard dollar etrapida, dep élan qilsimu, lékin amérika dölet mudapi'e ministirlikidiki emeldarlar emeliyettiki sanning buningdin 2- 3 hesse köp ikenlikini perez qilishmaqta. Bu etraptiki döletlerning bolupmu yaponiyining sezgürlikini qozghighan.

Amérika bilen yaponiye bu yilning bashlirida teywen boghuzi bixeterlikini yaponiye‏- amérika bixeterlik shertnamisi da'irisidiki rayon'gha kirgüzüshni oylashqan. Erkin ekremning eskertishiche, eger yaponiye bilen amérika teywen boghuzidiki toqunushqa arlashsa, bu xitayning asiya - tinch okyan rayonigha kéngiyish xiyaligha bérilgen zerbe bolidiken. (Erkin)