Dalay lamaning xitayni ziyaret qilish arzusi emelge ashamdu ?

• Muxbirimiz erkinning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Amérika prézidénti bush 2001-yili 23-may küni dala'i lamani qobul qilghan idi. AFP

Xitayda in'giliz tilida chiqidighan "junggo géziti" ötken düshenbe küni xitay dölet kabénti diniy ishlar idarisining bashliqi yéy shyawwénning bayanatini élan qilip, tibet rohani dahiysi dalay lamaning xitaydiki tarixiy budda tawabgahlirini ziyaret qilish arzusigha yol qoyidighanliqining bisharitini berdi. Yéy shyawwén bayanatida, eger dalay lama tibet musteqilliqi idiyisidin pütünley waz kechse, uning junggoni ziyaret qilishigha yol qoyulushi mumkin, dep jakarlighan.

Xitayning aldinqi sherti – musteqilliqtin waz kéchish

Yéy shyawwén, "peqet , dalay lama tibet musteqilliqidin pütünley waz kechkenlikini éniq bildürgendila, andin biz uning junggoni ziyaret qilishini oylishishimiz mumkin " deydu.

Yéy shyawwénning bayanati hazirghiche dalay lamani bölgünchilik bilen eyiblep kéliwatqan junggo da'irilirining tibet rohani dahisigha qayturghan bir qeder mötidil inkasi bolup hésablinidu. Xitay terepning bayanati waqit jehette bir qeder sezgür mezgilge toghra kelgenliki, bolupmu xitay dölet re'isi xu jintaw 4 - ayning 20 - küni aq sarayda prézidént bush bilen körüshüshke az qalghan bir chaghda élan qilin'ghanliqi xelq'arada küchlük inkas qozghimaqta. Tibet mesilisi ikki dölet rehbirining aq sarayda ötküzidighan söhbitidiki muzakire témilirining biri.

Xitay erkin bazardin qorqmighandek, erkin jem'iyettinmu qorqmasliqi kérek

Bu toghrisida prézidént bush ötken hepte washin'gtondiki amérika erkinlik sariyida sözligen nutuqida, xu jintaw bilen ötküzidighan söhbet mezmunlirini ashkarilap, uning bilen "tibet rohani dahiysi dalay lama we rim watikanining xitaydiki katolik muritlirining teqdiridin ensirewatqanliqi" qatarliq mesililerning muzakire qilinidighanliqini bildürdi. Bush nutuqida xu jintawning "erkin bazardin qorqmighan'gha oxshashla erkin jem'iyettinmu qorqmasliqini ümid qilimiz" deydu.

Amérika tashqi ishlar ministiri kondiliza rayis, seyshenbe küni amérika dölet mejlisidiki ispat bérish yighinida, xu jintaw bilen élip bérilidighan muzakirining "nurghun nazuk mesililer" ge chétilidighanliqini bildürdi. Amérika dalay lama we tibet mesilisining xelq'aradiki eng küchlük qollighuchisi bolup, xitay da'irilirini uzundin béri dalay lama bilen söhbet ötküzüshke chaqirip kelmekte.

Sherqiy türkistan mesilisi junggo üchün kichik mesile emes. Chünki bu pütün islam dunyasi bilen chétilidighan mesile, shunga junggo hökümiti üchün sherqiy türkistan mesilisi tibet mesilisini hel qilishqa qarighanda téximu murekkep.

Eger dalay lamaning xitayni ziyaret qilish pilani emelge éship qalsa, bu tibet mesilisini aliy aptonomiye da'iriside bir terep qilish yolidiki dewr bölgüch weqe bolup qélishi mumkin. Xitay döletlik diniy ishlar idarisi bashliqi yéy shyawwén, eger dalay lama béyjing da'irilirini tibet musteqilliqidin waz kechkenlikige ishendürelise, "ikki terep dalay lamaning junggoni ziyaret qilish mesilisi üstide muzakire élip barsa bolidu " deydu.

Lyu shyawjun: kishini ilhamlanduridighan yüzlinish

Mutexessislerning qarishiche, béyjing da'irilirining dalay lamaning 3 ‏- ayning 30 ‏- küni daramsalada élan qilghan junggoni ziyaret qilish arzusigha qayturghan inkasi "kishini ilhamlanduridighan yüzlinish" hésablinidiken. Amérikidiki junggo istiratégiye mesililiri tetqiqat ornidiki lyu shyawju , "méningche bu kishini ilhamlanduridighan bir yüzlinish. Bu junggo hökümitining tibet mesilisidiki meydanida yumshash bolghanliqini we dalay lama bilen yarishish pozitsiyisini körsitidu" dep körsetti. Lékin lyu shyawjuning eskertishiche, ikki terep otturisidiki yarishishni emelge ashurush üchün dalay lama bilen nurghun konkrét mesililerde muzakirilishishke we muresselishishke toghra kélidiken.

Közetküchiler, xitay da'irilirining bayanati tibet sergerdan hökümiti söhbet élip bérishqa mes'ul bolghan merkizi birliksep bölümi teripidin emes, belki döletlik diniy ishlar idarisi teripidin élan qilin'ghanliqigha diqqet qilmaqta. Lyu shyawjuning eskertishiche, mesilini bu usulda otturigha qoyush xitay da'irilirining tüzülme logikisigha uyghun kélidighanliqini bildürdi . Lyu shyawju "dalay lama bir tereptin diniy dahi, yene bir tereptin bir siyasiy rehber. Lékin siyasiy mesililer junggoning ichki qisimida her xil sezgürlüklerge ige, cheklen'gen rayonliri bar. Shuning üchün mesilini diniy nuqtidin bashlash junggo kompartiye da'iriliri üchün uning sistémisining logikisigha uyghun kélidighan terepliri bar chare "deydu.

Amérika xu jintaw bilen diniy mesililer heqqide söhbetlishidu

Xitay hökümiti 4 - ayning 13 - künidin 17 - künigiche jéyjangda tunji nöwetlik dunya budda diniy munbiri yighini chaqirishni pilanlimaqta. Fransiye axbarat agéntliqining analiz qilishiche, bu xitay kompartiyisining bu xil xelq'ara diniy yighinni 1949 - yili junggoda hakimiyetni tartiwalghandin béri tunji qétim uyushturushi bolup, xelq'ara jem'iyetke junggoning diniy erkinlikke kengri mu'amile qilidighanliqidin bisharet bérishni meqset qilghan.

Junggo amérika bashchiliqidiki gherb döletliri we xelq'ara kishilik hoquq organliri teripidin xitay puqralirining diniy ibadet erkinlikini boghush bilen eyiblenmekte.

Amérika tashqi ishlar ministiri kondiliza rayis, seyshenbe küni dölet mejlisidiki guwahliq sözide, xu jintaw amérikini ziyaret qilghanda élip baridighan "nurghun nazuk mesililer" diki söhbitining diniy erkinlikke chétilidighanliqini bildürgen. U, "men re'is xu jintaw bilen diniy erkinlik mesiliside tepsili muzakire élip bérilishini ümid qilimen" deydu.

Sherqiy türkistan mesilisi tibet mesilisidin murekkep

Junggo istiratégiye mesililiri tetqiqat ornidiki lyu shyawjuning eskertishiche, béyjing hökümitining tibet mesilisidiki yüzlinishi kishini ilhamlandursimu, lékin ular sherqiy türkistan mesilisige pütünley oxshimaydighan siyaset tutmaqta.

Lyu shyawju "tibet mesilisi bilen shinjang mesilisining eng chong perqi diniy jehettiki we chégra sirti bilen bolghan munasiwettiki oxshashmasliqida. Tibet emeliyette yek - yigane bir hadise. Lama dinining ichkiri bilen qoyuq munasiwiti bar we bu din xelq'ara xaraktérlik din emes. Bu jehette shinjang tibetke pütünley oxshimaydu'' dep körsetti.

Lyuning eskertishiche, "sherqiy türkistan mesilisi junggo üchün kichik mesile emes. Chünki bu pütün islam dunyasi bilen chétilidighan mesile" shunga deydu lyu shyawju, "junggo hökümiti üchün sherqiy türkistan mesilisi tibet mesilisini hel qilishqa qarighanda téximu murekkep " . (Erkin)