Déng shawping nimini qildi we nimini qilmidi ?

Xitayda "islahatni layihiligen bash énjinir" dep atalghan déng shawping chet'ellerdin kapitalizimning "bazar igiliki" ni import qilip xitayda iqtisatni jandurush jehette töhbe qoshti, ــــــ b b s ning xewiride bayan qilinishiche, ــــــ u, "meyli aq müshük bolsun, qara müshük bolsun, chachqan tutqan yaxshi müshük" dégenni tekitlesh arqiliq özining emiliyetchi ikenlikini ipadiligen bolsa, u 89 - yilidiki démokratik heriketlerni basturush arqiliq yene özining kommunist mustebiti ikenlikini ipadilidi.

Hazir xitayda bir qisim kishiler "déng shawping islahat bashlighandin kiyin qolimizgha pul peyda boldi, bay bolduq, arimizdin beziler hetta “forbis” zhornilidiki dunya bayliri qatarigha kirdi" dep raziliq ipadilise, köp sanliq kshiler baylar bilen namratlarning perqi nahayiti bel chungup ketkenliktin, bolupmu déhqanlar chiriklik yamrap kétip qaqti - soqti qilin'ghanliqidin bizar bolup qattiq naraziliq ipadilimekte.

Amérika awazining bayan qilishiche, xongkong pen - téxnika uniwérsitining profossori ding ependi: "déng shawping xitayda iqtisadiy islahat élip bérish arqiliq maddi turmushni yaxshilash jehette töhbe qoshti. Shuning bilen bir waqitta yene, uning qollan'ghan siyasetliridin tüzülme xarektirliq chiriklik apiti peyda boldi, jemiyette exlaq krzisi kilip chiqti" dégen.

Xongkongda chiqidighan "ishikni échiwéitish" zhornilining tehriri sey ependi : "islahat jeryanida huquq - mensep tijaritimu peyda boldi, bundaq sheklde ipadilen'gen chiriklikni déng shawpingning “iqtisadiy jehette keng quyuwétish”, emma “siyasi jehette qattiq kontirol qilish ” dégen siyasiti keltürüp chiqardi. Emiliyette u xitayda “bir put bilen aqsap mangidighan” islahat élip bardi. Bundaq islahatta jughlan'ghan chiriklik pütün milletning en'enisini buzdi, hetta uningdin telwe xitay milletchiliki peyda boldi" dégen.

8 - Ayning 22- küni xitayda déng shawpingni xatirileshning derijisi nahayiti yuquri boldi, ــــ dep bayan qilinidu lin baxu'a ependining obzorida, ـــــــ xatirilesh pa'aliyetlirige adette uchuq sorunlarda kürünmeydighan bir munche siyasi qérilarmu kilip qatnashti. Ular déng shawpingning "ömür buyi emel tutushni bikar qilish" toghrsi'ida dégen sözlirini tekrar- tekrar medihiyilidi, bu arqiliq tigh uchini biwaste jang zémin'ge qaratti. Gerche déng shawping shundaq dep jakalighan bolsimu, emma u xitay kommunist parti'iyisining mustebitliri yürgüziwatqan "ömürlük huquq tutush tüzümini " emeldin qaldurmidi, belki bu arqiliq islahatni tuyuq yolgha bashlap qoydi. Déng shawping -1987 yili "men buningdin kéyin peqetla bir partiye eza'asi" dep jakalighandin kéyinmu yenila dawamliq türde herbi komitiétning re'isi'i bolup turdi. Eger u rastila aramgha chiqip , herbi huquq jawziyangning qolida bolghan bolsa, 89 - yilidiki démukratik heriketning tarixi bashqiche yézilghan bolatti

1993 - Yili bahar bayrimida partiye gézitliri déng shawpingni "salametliki intayin yaxshi, chirayidin nur yéghip turidu" dep jakalighanda, emiliyette u alliqachan "shamalda qalghan chiragh"gha oxshap qalghan idi. Shu waqittimu u huquqtin wazkechmigen. 94 - Yili, jang zémin déng shawping qolidiki huquqni ötküziwalghan haman, aldi bilen déng shawpingning oghlining qolidiki huquqni derhal tartiwélip, uni özining oghligha tutquzdi. Hazir xujintaw huquq tutti déyilgen bilen, emiliyette herbi huquq téxiche jang zéminning qolida bolghachqa, shunglashqa xujintaw özining pilanini yolgha quyalmaywatidu,ـــــــــ deydu lin bawxu'a ependi, ــــــــ déng shawpingning nimini qilghanliqi we nimini qilmighanli'iqi hemme kishige ayan. Yighip eytqanda, déng shawping xitayda 1 -din, iqtisadiy islahatnila yolgha quyup, emma siyasi islahatni toxtitip qoydi, shunglashqa chirklik edep ketti. 2 - Din, déng shawping "aldi bilen birqisim kishiler bay bolsun" dep jakalash arqiliq emiliyette aldi bilen özining balili'irini we bashqa partiye begzadilirini bay qildi. Bashqa bir kim bay bolushqa heriket qilsa, uni turaqsizliq peyda qildi yaki qalyminqachiliq chiqardi dep basturdi. Toghrisini omumen, déng shawping kommunist partiyning hukumranliqini qoghdash üchün xitay milletchilikini layihelep chiqti.

Hemmimizge ayanki, mawzédong gumran bolush gérdawigha keltürüp qoyghan xitay iqtisadini déng shawping gherbning kapitalizimi bilen qutquziwélip, bu arqiliq hésapta u kommunist partiyining halak bolishini kichiktürdi. ـــــــ Dep bayan qilinidu li yi ependining mulahiziside, ـــــ déng shawping hayat waxtida "men markisizmning kitabidin peqet bir nechche ming xetlik "kompartiye xitapnamsi" dégennila uqughan" dégen idi, emma hazir xujintaw uni "ulugh marsizmchi" dep maxtidi. Daghdughiliq démukratik heriketlerni basturghan déng shawpingni yene "ulugh purulétariyat inqilapchisi, siyasetshunast, herbishunast, déplamat .... Dep herxil oxshimighan eng chong namlar bilen maxtashqa bashlidi. Buningdin kéyin yene nime dep ghelite sözler bilen maxtishi mumkin? déng shawping hayat waxtida "aq möshük, qara möshük" dégenliki üchün, uni "ulugh haywanatshunast" dep atamdu? u hayat waxtida "tash silap deryadin ütüsh" dégenliki üchün, uni "ulugh gi'olog" dep atamdu? u hayat waqtida yene "xelq'aradiki chong hawa rayi" we "xitaydiki kichik hawa rayi" dégenliki üchün, uni "ulugh hawarayishunast" dep atamdu? (weli)