Хитай һөкүмити йеңи диний ишларни башқуруш бәлгилимисини елан қилди

Хитай һөкүмәт мәтбуатлириниң билдүрүшичә, хитай һөкүмити 1994 - йили бекиткән диний ишларни башқуруш бәлгилимисиниң орниға, киләр йили 3 - айдин башлап йеңи бәлгилимини йолға қойидикән. Хитай даирилири өткән йәкшәнбә күни мәзкур йеңи бәлгилиминиң мәзмунини елан қилған болуп, униңда бир тәрәптин диний әркинликкә һөрмәт қилиш көрситилгән болса, йәнә бир тәрәптин диний тәшкилатларға болған контроллуқни күчәйтиш тәкитләнгән.

• Мухбиримиз арзуниң бу һәқтики программиси
• Download story audio

Хитай даирилири хәвиридә, "мәзкүр йеңи бәлгилимә, хитайниң йеқинқи йиллардин буянқи иқтисадий вә җәмийәт тәрәққиятиға әгишип шәкилләнгән йеңи вәзийәттики диний ишларни техиму яхши бир тәрәп қилип, пуқраларниң диний әркинликини техиму яхши капаләткә игә қилишни мәқсәт қилиду" дәп көрсәткән.

Йеңи бәлгилимидә," һәр қандақ тәшкилат вә шәхс, пуқраларни бирәр динға етиқад қилишқа вә яки диний етиқатидин ваз кечишкә мәҗбурлимаслиқи керәк. Пуқралар өзиниң диний етиқадиниң бар- йоқлиқи сәвәбидин кәмситилишкә учримаслиқи керәк" дейилгән. Мәзкур бәлгилимидә йәнә, "һөкүмәт әмәлдарлири диний ишларни башқуруш җәрянида һоқуқини қалаймиқан ишләтмәслики керәк, болмиса тегишлик җазаға учрайду" дәп бәлгиләнгән.

Уйғурларға қаратқан бастуруш күчийиши мумкин

Баш шитаби америкидики хитай кишилик һоқуқ тәшкилатиниң тәтқиқат дериктори николас бәкулин хитай һөкүмитиниң йеңи бәлгилимидин пайдилинип, уйғурларниң диний вә сиясий әркинликини техиму қаттиқ бастуришидин әндишә қиливатқанлиқини билдүрүп, мундақ диди:

- Болупму уйғур елидә, хитай һөкүмити уйғурларниң диний паалийәтлирини һәммидин қаттиқ контрол қилиду. Һәтта әң асасий диний әркинликлириниму дәпсәндә қилиду. Бизниң һазир әндишә қиливатқинимиз, хитай һөкүмити йеңи бәлгилимигә "диний радикал" дигән уқумни йеңидин киргүзүпту. Биз хитай һөкүмитиниң узундин буян аталмиш " радикал диний паалийәтләр билән шуғуллиниш" дигән нам билән уйғурларни тутуп, бастуруп келиватқанлиқини билимиз. Хитайниң радикал диний паалийәтләр дегини әмәлийәттә адәттики диний паалийәтләр, һәҗгә бериш дегәндәкләр, пәқәт шу һөкүмәтниң рухситини алмиған. Хитай һөкүмитиниң "диний радикал" дигән уқуминиң һечқандақ изаһати йоқ. Шуңа биз уларниң бу катигорийидин пайдилинип, хитай һөкүмитигә наразилиқ билдүргән уйғурлар, һөкүмәтниң рухситидин сирт диний паалийәт билән шоғулланғанлар, һәттаки бәзи диний тәлиматларни тарқатқанларни техиму қаттиқ бастурушидин әндишә қилимиз.

Һечқандақ илгириләш йоқ

Николас бәкулин әпәнди йәнә, бу йеңи бәлгилимидә, диний әркинликни илгири сүридиған әһмийәтлик мәзмунниң кәмчилликини билдүрүп, мундақ диди:

- Мениңчә, бу йеңи бәлгилимә пәқәт хитай һөкүмитиниң нөвәттә йүргүзиватқан диний сияситини толуқлап изаһлиған. Диний әркинлик җәһәттә һечқандақ бир илгириләштин дерәк бәрмәйду. Чүнки, униңда пәқәт хитай һөкүмити " нормал" дәп қариған диний паалийәтләргә капаләт қилинған. Һалбуки неминиң "нормал", неминиң "қанунсиз" диний паалийәт икәнликини пәқәт хитай һөкүмити өзи халиғанчә бәлгиләйду. Йәнә бир тәрәптин хитай һөкүмити диний гуруппиларни тизимға алдуруш түзүмини йолға қойғанда, өз хаһиши бойичә диний гуруппиларни тизимға елиш яки алмаслиқни бекитиду. Шуңа, хитайдики барлиқ диний паалийәтләр һөкүмәтниң контроллиқида, хитайда диний әркинликтин еғиз ечиш тәс.

Хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң инкаси

Баш шитаби лондондики хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң хитай ишлириға мәсул хадими лиюс вишин, хитай һөкүмитиниң йеңи бәлгилимисиниң хитайда диний әркинликкә йол ачмайдиғанлиқини билдүрүп мундақ диди:

- Хитай һөкүмитиниң йүргүзиватқан диний сиясәтлири асаслиқи динни контрол қилишни мәқсәт қилған. Шуңиму хитай һөкүмити уйғур елидә мәсчитләрни қаттиқ назарәт астиға алған. Һөкүмәтниң рухситини алмиған мәсчитләрни тақап, өз алдиға иш елип барған имамларни тутқун қилған. Хитайниң башқа җайлиридиму вәзийәт охшаш. Бу йеңи бәлгилимә бәлким, хитайниң вәзийитини уқмайдиғанларға, худди хитай һөкүмити нурғун кишиләрниң диний әркинликини қоғдайдиғандәк көрситиши мумкин. Бирақ, әмилийәттә бу бәлгилимә пәқәт һөкүмәткә бойсунуп, һөкүмәтниң бәлгилигән даириси ичидила диний паалийәт елип барған кишиләрниң диний һоқоқлириға капаләт қилиду. Өз алдиға диний етиқадини йүргүзидиған кишиләрни хитай һөкүмити давамлиқ бастуриду.

Д у қ ниң инкаси

Бир қисим уйғур күзәткүчиләрму , хитай һөкүмитиниң киләр йили 3 - айниң 1 - күнидин башлап йүргүзмәкчи болған бу йеңи диний ишлар башқуруш бәлгилимисидин үмид күтмәйдиғанлиқини билдүрүшмәктә.

Мәркизи германийидики дуня уйғур қурултийиниң диний ишлар комитетиниң мәсули хитай һөкүмитиниң бу бәлгилимисиниң уйғурларниң диний вәзийитигә яхшилиниш елип келишигә ишәнмәйдиғанлиқини билдүрүп, мундақ диди:

• У бу һәқтә мундақ деди
• Download story audio

У ахирида, хитай һөкүмитиниң уйғурниң диний әркинликини халиғанчә дәпсәндә қиливатқанлиқини қаттиқ әйиплиди.