Xitay bilen rusiye qazaqistan néfitini talashmaqta

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Rusiye prézidénti putin 28-öktebir küni krémlin sariyida rusiye LUKoil néfit shirkiti prézidénti Vagit Alekperov ni mukapatlidi.AFP

Qazaqistan ottura asiyadiki mol néfit zapisigha ige memliket. Qazaqistan hökümitining qazaqistanning bu yer asti bayliqidin paydilinip, bu memliketni dunyadiki iqtisadiy tereqqi qilghan, bay néfit dölitige aylandurushni pilanlawatqanliqi shuningdek yene qazaqistanning énérgiye muhtajliqi tüpeylidin özining kelgüsi we bügünki éhtiyaji üchün énérgiye menbelirini izdewatqan xitay we rusiyining menpe'et toqunushigha duch kéliwatqanliqi heqqide köp analizlar élan qilinmaqta.

Xitaylar qazaqistan néfit shirkitini sétiwaldi

Yéqinda xitay döletlik néfit we tebi'iy gaz shirkitining qazaqistanning "pétro qazaqistan" néfit we tebi'iy gaz shirkitining pay cheklirini sétiwélish mesilisi xelq'ara énérgiye sahesi üchün bir yéngiliq boldi. Qazaqistanning chong shirketliridin bolghan " pétro-qazaqistan" namliq xelq'araliq néfit shirkiti kanadada resmiyet béjirip, tizimlan'ghanliqi üchün xitayning bu shirketni sétiwelishi kanada soti bilen baghlinishliq bolup qaldi. Axiri kanada soti xitayning "pétro-qazaqistan" néfit shirkitining pay cheklirini sétiwélishini testiqlidi.

Rusiye metbu'atlirining yézishiche, mezkur qazaqistan néfit shirkitini sétiwélishqa rusiyimu qatnashqan bolup, rusiyining "luko'il" namliq néfit we tebi'iy gaz shirkiti xitay bilen oxshash baha qoyghan bolsimu, emma qazaqistan terep rusiyini emes belki, xitayni tallighan. Bu mesile rusiyiliklerni bi'aram qilghan.

Emeliyette uzundin buyan rusiye bilen xitay mezkur qazaqistan néfit shirkitinila emes belki qazaqistan néfitinimu talishishni dawamlashturghan idi.

Énérgiye mulahizichisi amina jelilowaning ottura asiya uchur agéntliqining intérnét sehipiside élan qilghan maqaliside otturigha qoyushiche, bu qétim rusiyining " luko'il" néfit shirkitining "pétro qazaqistan" shirkitining paycheklirini sétiwélishqa tuyuqsizdinla kökrek kirip chiqqan bolup, rusiyilikler kanada sot mehkimisi bu shirketning pay chékini xitaygha sétip bérish délosi heqqide axirqi xulase chiqirishqa töt kün qalghanda özlirining töt milyard dollarliq bahasini otturigha qoyup, qazaqistanni bu shirketning pay cheklirini özlirige sétip bérishke dewet qilghan. Emma, qazaqistan beribir bu teklipni qobul qilmighan.

Seweb nede?

Énérgiye mesililiri analizchisi amina jelilowaning qeyt qilishiche, qazaqistanning mezkur néfit shirkitining pay cheklirini rusiyige emes belki xitaygha sétip bérishining sewebi qazaqistanning öz tesirini kéngeytish meqsiti bilen munasiwetliktur. Qazaqistandiki iqtisadshunas shéripjan nadiropning chüshendürüshiche, ilgiri qazaqistan öz néfitlirini rusiyige yaki rusiye arqiliq gherb döletlirige erzan bahada sétishqa mejbur bolghan. Rusiye emeliyette qazaqistan néfitlirini kontrol qilghan bolup, qazaqistanning alidighan paydiliri anche köp bolmighan. Xitay 90-yillarning otturliridin bashlap, qazaqistan néfit shirketlirining pay cheklirini sétiwélip, qazaqistanda zor imtiyazlargha erishti.

Xewerlerge qarighanda prézidént nursultan nazarbayéw yéqinda qazaqistan bilen xitayni tutashturidighan atasu-alataw néfit aqquzush turuba qurulushining 12-ayda resmi pütüdighanliqini élan qilghan.

Xitayning menpe'etlirige nahayiti uyghun bu turuba yoli arqiliq qazaqistan 2006-yilidin bashlap yiligha 10 milyon tonnidin 20 milyon tonnighiche néfit mangdurushi mumkin.

Rusiye-xitay néfit munasiwiti we qazaqistan

Xitayning néfitke bolghan éhtiyaji künsayin ashmaqta. Shu sewebtin xitay rusiye bilen hemkarlishish yolini tallighan bolup, xitay rusiyining an'garskiy rayonidin xitayning dachingghiche bolghan ariliqta néfit aqquzush turubisi yatquzush layihisini otturigha qoyghan. Emma rusiye terep uzun yillar qarar bermey ,axiri yaponlar teklip qilghan an'garskiy-naxodka turuba liniyisini tallash bilen xitaygha zerbe bergen idi.

Rusiyidin ümid üzgen xitay qazaqistan bilen bolghan hemkarliqni emelge ashurup, axiri atasu-alataw néfit turuba qurulushini qolgha keltürdi. Bu xitayning arzusigha we qazaqistanning menpe'etigimu uyghun kelgen bolup, uzundin buyan rusiyining kontrolluqida qélip, öz néfitlirini peqet gherbiy liniye boyiche sétishqa tayinip qalghan qazaqistan atasu- alataw liniyisi arqiliq öz néfitlirini xitaygha hetta sherqiy jenubiy asiya ellirige satmaqchi boldi. Qazaqistan hökümiti bu mesilide rusiyining könglige tegmeslik üchün xalisa rusiyiningmu mezkur turuba yoli arqiliq öz néfitlirini xitaygha sétishqa teshebbus qildi.

Démek bundaq bolghanda rusiye asta-asta qazaqistan we kéyinche kespiy déngizi boyidiki néfit menbeliridin ayrilip qélishi mumkinlikini, bu orunni xitay bilen amérikining igilishining éhtimalliqi zorluqini chüshinip yétip, qaytidin özining ottura asiya siyasitini tengshep, qazaqistan qatarliq döletlerdiki rusiye tesirini qaytidin tikleshke bashlidi. Hetta, ammiwi axbarat wastilirida qazaqistan bilen rusiyining birliship, bir ittipaqdash döletke aylinishqa teyyarliq qiliwatqanliqi heqqide uchurlar tarqaldi.Emma,31-öktebir küni qazaqistan tashqi ishlar minisitir toqayéw bayanat élan qilip, qazaqistan bilen rusiyining ittipaqdash bolushi heqqidiki uchurlarni inkar qildi.

Biraq, mulahizichiler, rusiyining bu qétim qazaqistan néfit shirkitini sétiwélishqa meydan'gha chüshüshi uning xitayning bu jayda üstünlükke ige boluwélishini cheklesh taktikisining bir qisimi bolush mumkin iken. (Ümidwar)