Xitay némishqa sürgündiki bu Uyghurdin qorqidu?

Dunya Uyghur qurultiyining re'isi erkin aliptékin

"Yiraq sherq iqtisad géziti" -7 ayning -15 künidiki sanida, aptor suzen loréns xanimning " xitay némishqa sürgündiki bu Uyghurdin qorqudu? " dégen témidiki bir parche maqalisini élan qildi. Maqalidiki bash pérsonazh, Uyghurlarning muhajirettiki yétekchisi merhum eysa alip tékin ependining oghli, dunya Uyghur qurultiyining re'isi we Uyghurlarning rehbiri erkin alip tékin boldi. Mezkur maqalida asasliqi xitay hökümitining néme uchun sürgünde yashawatqan 65yashliq addiy bir kishidin shunchiwala endishe qilidighanliqi, we uning pa'aliyetlirige diplomatik yollar bilen tosqunluq qilishqa urunidighanliqi emeliy misallar bilen tepsiliy chüshünduruldi.

Suzen loréns xanim maqaliside, erkin alip tékinning bu yil -5 ayda amérikigha qilidighan ziyaritining xitay hökümitini alaqzade qilip, uning aldini élish üchün amérika tashqi ishlar ministirliki we aq saraygha yalwurushtek herxil wasitilerni ishlitishke mejbur qilghanliqini yazidu. Maqalida körsitilishiche, xitayning amérikidiki elchixanisi, alip tékinning amérikidiki pa'aliyitini tosash üchün, aldi bilen amérika tashqi ishlar ministérligi we aq saraygha, erkin alip tékin bashchiliqidiki dunya Uyghur qurultiyini ‘ xitayni parchilashni we térrorluq heriket élip bérishni nishanlaydu’ dep eyiblep, uning amérikigha kirishini tosashni telep qilghan.

Emeliyette erkin alip tékinning bu qétim amérikigha kélishtiki meqsiti peqet, amérika Uyghur jem'iyiti uyushturghan héchqandaq siyasiy tüs almighan bir medeniyet we sen'et kéchilikige qatnishish we amérikidiki türk jem'iyetliri uyushmisining " sherqiy türkistanning bügüni we kélichigi" dégen témida orunlashturghan muhakime yighinigha qatnishish idi.

Biraq amérika hökümiti xitayning bu tosqunliqigha qarimastin, erkin alip tékin'ge amérikigha kirish wizisini bergendin kéyin, xitayning amérikidiki bash elchisi yang jyéchi yene, amérika kéngesh palatasi tashqi ishlar munasiwiti komitétining re'isi richard lugargha 27 parche xet yézip, uning Uyghurlarning bu pa'aliyitige qatnashmasliqini telep qildi. Yang jiyéchi xétide: " men sizning bu pa'aliyetke qatnashmasliqingizni, hemde wekilliringiznimu ewetmeslikingizni ümid qilimen. Shundaqla sizning muhim tesir da'iringiz bilen xizmetdashliringiznimu bu pa'aliyetlerge barmasliqqa dewet qilishingizni tewsiye qilimen" dep yazghan.

Maqalida éytilishiche yene, suzen loréns xanim bu munasiwet bilen richard lugarning yardemchisi kéys lusni ziyaret qilghanda, u, xitay elchixanisining ulargha heqiqeten shundaq köp qétim xet yazghanliqini hemde ularningmu xitay elchixanisigha jawab xet yollighanliqini éytidu. Lusning éytishiche, ularning xitay bash elchisi yang jyéchigha qayturghan xétide: " bash elchi yangning, re'is lugarni amérikidiki bir pa'aliyetke qatnashmasliqqa agahlandurushi, manga hazirghiche xitay türmiside yétiwatqan 10 balining anisi rabiye qadirni esletti. Xitay hetta hazirghiche bush hökümitining we amérika dölet mejlisining uni qoyup bérish heqqidiki nurghun iltimaslirigha bir qétimmu inkas qayturmidi. Bash elchi yang ependi, emdilikte siz re'is lugargha bu teklipni sunupsiz, undaqta sizmu re'is lugargha rabiye qadirning qachan qoyup bérilidighinini dep bérelemsiz" dep yazghan. Re'is lugarning yardemchisi kéys lus yene bu xetni amérika kéngesh palatasi tashqi ishlar komitétidiki barliq ezalargha ewetip bergen.

Suzen loréns maqaliside yene, gerche xitay hökümiti diplomatik yollar bilen bu pa'aliyetke köp tosqunluq qilghan bolsimu, lékin bu pa'aliyetning yenila intayin ongushluq ötküzülgenligini, hemde erkin alip tékinningmu amérika dölet mejlisi ezaliri teripidin qizghin kütiwélin'ghanlighini yazidu.

Mezkur maqalida yene, xitay hökümitining nöwettiki xelqara térorizim nami bilen Uyghurlarni basturushqa uriniwatqanliq weziyitigimu orun bérilip, gerche amérika, xitay bilen térorizimgha zerbe bérishte hemkarliq ornatsimu, lékin prézidént jorj W bush we mu'awin prézidént dik chenniy her ikkilisining xitay hökümitini " térorizimgha qarshi urush" ni az sanliq milletlerni basturushqa ishletmeslikke agahlandurghanlighi tekitlen'gen.

Suzen loréns, re'is erkin alip tékinning, ezeldin zorawanliq qilmasliqni telep qilidighan, tinchliq yoli bilen musteqilliqni izdeydighan kishi ikenligini, shundaqla uning rehberligidiki sherqiy türkistan milli qurultiyi bilen dunya yashlar qurultiyining birlishishidin shekillen'gen dunya Uyghur qurultiyimu, "Uyghurlarning kishilik hoqoqini ilgiri sürüsh we tinchliq, zorawansiz, démukiratik yol bilen sherqiy türkistanning kelgüsini belgilesh" ni nishan qilidighanlighini yazidu. U yene, erkin alip tékinning amérikida, Uyghurlarning bügüni we kelgüsi heqqide qilghan qimmetlik sözlirini neqil kelturidu. Erkin alip tékin, amérika turk jem'iyetliri oyushmisining -5ayning26 -küni washin'gtonda orunlashturghan muhakime yighinida, Uyghurlarning nöwettiki qilishqa tégishlik eng muhim ishining, Uyghur tili we mediniyitini saqlash, qoghdash ikenligini tekitlep, " Nawada 50yilning ichide, Uyghurlar asimlatsiye bolup kétip, özlirining ana tili, edebiyati, mediniyiti we hemme nersisini yoqatsa, bundaq musteqilliqning manga nime kérigi" Deydu. (Peride)