Хитайниң ғәрбниң гезини шәрққә йөткәш туруба йоли рәсмий ишқа кириштурулди

Хитайниң дөләт игиликидики хитай нефит ширкити дүшәнбә күни, ғәрбниң гезини шәрққә йөткәш туруба йолиниң ғәрбий бөликини йәни уйғур елиниң тарим ойманлиқидин башлинидиған қисмини пиланидин төт ай бурун ачидиғанлиқини билдүрди. Хитай нефит ширкити әмәлдарлириниң ройтирс ахбарат агентлиқиға билдүришичә, мәзкүр туруба йолиниң ғәрбтики 2330 километир бөликидә чаршәнбидин башлап, газ йөткәш башлинидикән.

Бу айниң башлири,мәзкүр қурулушниң роял-дач шәл нефит ширкити башчилиқидики чәтәллик шериклири, хитай нефит ширкити билән килишим һасил қилалмай, мәзкүр қурулуштин чикинип чиққандин кийин, хитай нефит ширкити өзи ялғуз һалда 24 милярд доллар мәбләғ кетидиған бу ғайәт зор туруба йоли қурулушини давамлаштурмақта. Әмма буниңдин хели бурунла, гәрчә мәзкүр қурулушниң сияси мәқсити, муһитқа көрситидиған тәсири вә иқтисади үнүми қатарлиқ мәсилиләр оттуриға чиққан болсиму, хитай даирилири бу мәсилиләрни бир тәрәп қилмастин, қурулушни өз алдиға башлавәргән. Хитай нефит ширкити,өткән йили өктәбирдә ғәрбниң гезини шәрққә йөткәш туруба йоли қурулушиниң шәрқий бөлики йәни шәншидин шаңхәйгә тутишидиған 1660 километирлиқ бөликидә газ ақтуруш ишини башлиған һәмдә техиму илгирлигән һалда пүтүн линийә бойичә туруба ятқузушни пүттүргән .

Тәтқиқатчи майкил ләливәлидниң бу һәқтә радиомизға әвәткән мақалисидә ейтилишичә, анализчилар, хитай билән чәтәл ширкәтлириниң мәзкүр қурулуштики һәмкарлиқиниң бузулишида,асаслиқи хитай даирилири чәтәл ширкәтлирини бу қурулуштин пайда алалайдиғанлиқиға ишәндүрәлмигән дәп қаримақта. Улар йәнә, хитай нефит ширкитиниң әслидинла чәтәл ширкәтлирини шерик қилиш нийитиниң йоқлиқини илгири сүрмәктә.

Шотландийидики дунди унверситиниң хитай иниргийә ишлири мутәхәссиси филип сипидниң қаришичә, хитай нефит ширкити чәтәл ширкәтлири билән һәмкарлишишни баштин ـ ахир халимиған. Мәзкүр ширкәт пәқәт хитай һөкүмитиниң буйруқи бойичә чәтәл мәбләғ салғучилирини бу қурулушқа қатнаштурушқа мақул болған. Филип сипид мундақ дәп билдүргән:

ـ Бу қурулуш башлинишидинла бир иқтисади үнүмни көзлигән қурулуш әмәслики ениқ болған иди. Әнгилийә нефит ширкити б п амаго буни дәрһал һис қилип , чикинип чиқип кәтти. Роял-дач шәл , иксан , газ перим вә башқа ширкәтләрму ахирғичә килишип беқип, пайда алалишиға көзи йәтмигәндин кийин, буниңдин ваз кәчти. Әмма шуни сорап беқиш керәкки, хитай нефит ширкити чәтәл ширкәтлири билән болған һәмкарлиқниң әмәлгә ешиши үчүн зади тиришчанлиқ көрситип бақтиму? хитай нефит ширкити худди бу һәмкарлиқниң бузулушини күтүп турғандәк ипадидә болуп кәлди.

Майкил ләливәлидниң мақалисидә илгири сүрилишичә, хитай билән чәтәл ширкәтлириниң һәмкарлиқиниң бузулишидики йәнә бир сәвәп, америка вә голландийә һәмкарлиқидики роял-дач шәл ширкити ғәрбниң гезини шәрққә йөткәш қурулушиниң муһитқа вә җәмийәткә елип келидиған тәсирини мөлчәрләш үчүн,2002 - йили бирләшкән дөләтләр тәшкилати тәрәққият программисини тәкшүрүш елип беришқа тәклип қилған һәмдә б д т тәрәққият программисиниң көрсәтмиси бойичә иш елип беришта чиң турған. Ахирида чәтәл нефит ширкәтлириниң чикинип чиқиши билән, хитай нефит ширкити қурулушни һичқандақ тосқунлуқсиз елип бериш пурситигә еришкән.

Аптур майкил ләливәлидниң мақалисиға қариғанда, анализчилар бейҗиңниң , " ғәрбни ечиш стратигийиси " ниң бир қисми һисабланған таримниң гезини шаңхәйгә йөткәш туруба йоли қурулушини, тәбии байлиққа толған уйғур елини техиму қаттиқ контрол қилиш үчүн елип бериватқанлиқидин әндишә қилмақта. Улар шундақла йәнә, мәзкүр қурулуш арқилиқ, хитайдики нефит вә көмүргә болған җиддий еһтияҗни азайтқили болидиғанлиқиғиму гуман билән қаримақта.

Хитай күндилик гезити бу айниң башлири шаңхәйдики бир юқири дәриҗилик әмәлдарниң сөзини нәқил кәлтүрүп, 2010 - йилиғичә шаңхәйдә тәбии газни көмүрниң орниға асаслиқ йеқилғу қилидиғанлиқини билдүргән. Бирақ америка хәлқара стратигийә тәтқиқат мәркизи иниргийә вә дөләт бихәтәрлики программисиниң дериктори роберт әбил буниңға гуман билән қарайдиғанлиқини билдүрди. У йәнә хитайниң гәрчә бундақ бир туруба йолини ятқузуш техникиси бар болсиму, бирақ иқтисади үнүми юқири қурулушларни лайиһиләштә тәҗрибиси кәмчил болғанлиқи үчүн , чәтәл ширкәтлириниң хитайдики газ қурулушиға мәбләғ селиш қизғинлиқиниң совуп кәткәнликини көрсүтүп мундақ диди:

- Һәммә адәм пайда елишни халайду. Бирақ бу қетимқи һәмкарлиқ мәлум болған вә техи мәлум болмиған нурғун сәвәбләр түпәйлидин әмәлгә ашмиди. Хитайниң һазир елип бериватқан дөләт ичидики тәбии газ қурулуши болсон вә яки тәбии газни импорт қилиш пилани болсун, кишигә шундақ тәсир беридуки, хитай гәрчә бу узун мусапилиқ туруба йолини ятқузуш арқилиқ, тәбии газниң ишлитилиш даирисини кеңәйтишни үмид қиливатқан болсиму, әмма һазирқи әһвалдин қариғанда, улар бу мәқситигә йитәлмәйдиғандәк көриниду.

Анализчиларниң илгири сүришичә, хитайда һәр хил шәкилдики иниргийигә болған еһтияҗниң давамлиқ ешишиға әгишип, гәрчә тәбии газ техиму кәң даиридә ишлитилиши момкин болсиму,бирақ нөвәттә тәбиий газ баһасиниң юқири болиши сәвәбидин нурғун иликтир истансилири көмүрниң орниға тәбии газ ишлитишни кичиктүрмәктә.

Майкил ләливәлидниң мақалисдә йәкүнлинишичә, таримниң гезини шаңхәйгә йөткәш қурулушиға чәтәл ширкәтлириниң қатнашмаслиқи өз нөвитидә мәзкүр қурулушниң бир иқтисади үнүмни көзлигән тиҗарий харәктерини йоқ қилған. Шундақла мәзкүр қурулуштин қанчилик зиян чиқидиғанлиқини,һөкүмәтниң бу зиянларни қандақ толдурвалидиғанлиқини билишни толиму қийнлаштурған. (Арзу)