Amérika ottura asiyadiki qoshunlirini élip chiqip kétemdu?

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki programmisi
• Download story audio

Sh h t yighinigha qatnashqan döletlerning bir qisim rehberliri. AFP Chongaytip korung

Yéqinda shangxey hemkarliq teshkilati amérikning özbékistan we qirghizistandiki herbiy bazilirini taqashning waqit jedwilini békitishni telep qilghandin kéyin, amérika qoshma shitatlirining mezkur ottura asiya döletliridiki herbiy qoshunlirini élip chiqip kétish yaki uni dawamliq saqlap qélish mesilisi peyda boldi. Bu peqet amérika bilen özbékistan we qirghizistan arisida hel qilishqa tégishlik mesile bolup qalmastin, belki bu teklipning rusiye bilen xitayning bashlamchiliqidiki alte dölettin terkip tapqan rayon xaraktérliq shangxey hemkarliq teshkilati teripidin otturigha qoyulushi mezkur mesilining amérika, xitay we rusiye otturisidiki nazuk herbiy-siyasiy mesile ikenlikini körsetti.

Amérika baziliri qirghizistan we özbékistan arisidiki ayrim kélishimler arqiliq qurulghan

Yéqinda qirghizistanda bolup ötken saylamda ghelibe qilghan waqitliq prézidént qurmanbék baqiyéwning qirghizistandiki amérika herbiy bazisining teqdiri mesiliside amérika bilen söhbetlishish teklipini otturigha qoyushi shuningdek moskwaning qirghizistandiki rusiye hawa armiye bazisidiki qoshunlirining sanini köpeytishke qarar qilishi qatarliq yéngiliqlar mulahizichilerni amérika ottura asiyadiki herbiy bazilirini saqlap qalamdu yaki qoshunlirini élip chiqip kétemdu? dégen téma üstide munazire qilishqa ündidi.

Men qirghizistanni öz xahishi boyiche öz tupriqidiki amérika herbiy bazilirini taqash teklipini otturigha qoydi dep oylimaymen. Men buningda xitay bilen rusiyini qirghizistan'gha küchlük bésim qiliwatidu dep hésablaymen. Qirghizilar gherb bilen nahayiti yéqin munasiwet ornitishni xalaydu, biraq ular yene xitay we rusiye bilenmu öz munasiwetlirini buzushni xalimaydu.

Shangxey hemkarliq teshkilatining bu teklipi amérika hökümitining jiddiy köngül bölüshige érishti shuningdek washin'gton öz herbiy bazilirini shangxey hemkarliq teshkilati bilen emes, belki qirghizistan ,özbékistan qatarliq döletler hökümetliri bilen sözliship, kélishim arqiliq qurghanliqini bildürüp, afghanistandiki heriketlerning téxi axirlashmighanliqini, shunga bu bazilarni saqlap qalidighanliqini tekitlidi.

Amérika awazi radi'osining intérnét sehipiside élan qilin'ghan andréy dé néshnéraning "besh burjeklik bina ottura asiyadin chiqip kétishi kérekmu?" dégen témidiki maqaliside tonushturulishiche, amérika dölet mudapi'e ministirlikining pod-polkownik unwanidiki wekili jow karpéntér ependi özbékistan we qirghizistandiki bu bazilargha jaylashqan amérika qoshunlirining afghanistanda herbiy herket élip bérishqa maslishidighanliqi, hazir qirghizistandiki herbiy bazida hawa arqiliq herbiy heriket élip baridighan mingdek adem, özbékistandiki herbiy bazida bazida bolsa, texminen 800 dek adem barliqini körsitip, özining xususen shangxey hemkarliq teshkilatining bu bazilarni taqash heqqidiki telipige qoshulmaydighanliqini eskertip mundaq dégen:

" Özbékistan we qirghizistandiki herbiy bazilar "taliban" we "el qa'idi"ge qarshi küreshte muhim rol oynaydu. Bu bazilar yene afghanistanning shimalidiki jaylargha insanperwerlik yardemlirini yetküzüshtimu muhim ehmiyetke ige shuningdek yene öz nöwitide pakistandiki démokratiyini kéngeytishni ilgiri süridu. Shuni eslitishni xalaymenki, afghanistan dawamliq türde qiyin jay bolup qalidu, birleshme qoshunlar, shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilatining we amérikining qoshunliri u yerde yenila herbiy opératsiyilerni dawamlashturmaqta. Yuqirida nami atalghan bu ikki baza mezkur herbiy opératsiyilerde muhim rol oynaydu. Ularning afghanistanda démokratik tüzümlerning qurulushi we "taliban" hem "el qa'ide" ni küchsizlendürüsh ishlirigha yardem körsitishi meqset qilin'ghan.

Amérika bazilirini taqash mesiliside özbékistan bilen qirghizistan arisida perq bar

Qirghizistanning manas ayrodromidiki , özbékistanning qarshi –xan abadtiki amérika herbiy baziliri 11-séntebir weqesidin kéyin, amérika qoshma shitatliri afghanistandiki "taliban" we "el qa'ide"ge qarshi urush bashlighanda qurulghan bolup, afghanistandiki urush axirlashqandin kéyin amérika bilen qirghizistan we özbékistan ayrim-ayrim halda bu bazilarni dawamliq saqlap qélish heqqide kélishim hasil qilghan. Hetta, qirghizistan yéngi hakimiyiti meydan'gha kelgendin kéyin amérikini ziyaret qilghan waqitliq tashqi ishlar ministiri roza otanbayéwa bishkekning amérika herbiy bazisini dawamliq saqlap qélishni xalaydighanliqini bildürgen idi. Emma, 13-maydiki endijan weqesidin kéyin amérika-özbékistan munasiwetliride özgirish yüz bergen bolup, amérika we yawropa ittipaqi islam kerimop hökümitini endijan weqesi heqqide xelqaraliq tekshürüsh élip bérishqa yol qoyushqa chaqirghan shuningdek uni démokratik islahat élip bérishqa dewet qilip, tenqid qilghan idi. Netijide, amérikining herbiy bazisini taqash pikri meydan'gha chiqti. Amérika awazi radi'osida pikir bayan qilghan washin'gtondiki karnégi tetqiqat inistitutining ottura asiya ishliri tetqiqatchisi doktor marta brill olkot " amérika hökümiti bilen özbékistan hökümiti öz ara bir-birining pikrige qoshulmaydighanliqlirini bildürmekte. Ehwaldin qarighanda hazir özbékistan musteqil bolghandin buyanqi amérika-özbék munasiwetliridiki eng jiddiy basquch bolsa kérek. Eger endijan weqesi yüz bermigen bolsa, özbékistan amérika herbiy bazisini taqashni xalamti –xalimamti , men uni bilmeymen" deydu öz köz qarashlirini otturigha qoyup.

Amérikining ottura asiya mesililiri mutexessisi marta olkot yene qirghizistanning pozitsiyisi heqqide toxtilip, qirghizistandiki amérika bazisini taqash mesiliside yoshurun amillarning barliqini körsitip mundaq dégen؛

" Men qirghizistanni öz xa'ishi boyiche öz tupriqidiki amérika herbiy bazilirini taqash teklipini otturigha qoydi dep oylimaymen. Men buningda xitay bilen rusiyini qirghizistan'gha küchlük bésim qiliwatidu dep hésablaymen. Qirghizilar gherb bilen nahayiti yéqin munasiwet ornitishni xalaydu, biraq ular yene xitay we rusiye bilenmu öz munasiwetlirini buzushni xalimaydu".

Herbiy bazilarning teqdiri mesilisi donald ramsfi'éldning bishkek ziyaritide melum bolidu

Xuddi doktor marta olkot éytqandek, xitay bilen rusiyining qirghizistan'gha amérika herbiy bazilirini taqash heqqide her xil usullar bilen bésim qiliwatqanliqi, rusiye bilen xitayning birliship, amérikining ottura asiyadiki herbi-siyasiy tesirini hetta iqtisadiy tesirlirini siqip chiqirishqa tirishiwatqanliqi heqqidiki tehliller ottura asiya anazlichiliri teripidinmu köplep otturigha qoyulghan shuningdek yéqinda mu'awin bash ministirliq wezipisini zimmisige alghan ataqliq qirghiz öktichisi filikis qulop bayanat élan qilip, ottura asiyadiki amérika bazilirini taqash teklipining aldi bilen özbékistan prézidénti islam kerimop teripidin otturigha chiqqanliqini eskertken idi.

Xewerlerge qarighanda, bir qanche kün ilgiri amérikining bishkektiki bash elchisi bilen qirghizistan dölet mudapi'e minsitiri uchrushup, herbiy bazining teqdiri heqqide pikir almashturghan. Xewerlerge qarighada yene, amérika dölet mudapi'e ministiri donald ramsfi'éld kéler heptide bishkekke yétip kélip, qirghizistan hökümiti bilen amérikining herbiy bazisi jümlidin amérika –qirghizistan herbiy-siyasiy munasiwetliri heqqide pikir almashturup, bir qarargha kélidu. Donald rumsfi'éldning ziyariti yéqinlishiwatqanda yeni 21-iyul küni rusiye prézidénti wladimir putin qirghizistandiki rusiye hawa armiye bazisini kéngeytish we eskerlerning sanini köpeytish heqqidiki höjjetni resmi testiqlighan. Bishkek yénidiki qent rayonidiki rusiye hawa armiye bazisi, amérika bazisidin kéyin qurulghan bolup, moskwa bu bazining kolléktip bixeterlik kélishi teshkilatigha tewe ikenlikini körsitip, uning pa'aliyet da'irisi, ayroplan we esker sanini ashurushni izchil otturigha qoyup kelgen idi.

Buningdin bashqa yene xitayningmu ottura asiyadiki birer dölette herbiy baza qurushqa intiliwatqanliqi bildürülmekte. (Ümidwar)