"Тибәт икки хил җаһангирликкә дуч кәлмәктә" дегән мақалини оқудиңизму? (4)

Ваң лишоң әпәнди дәстләптә "сериқ апәт" намлиқ бир китаб йезип тонулған. Униңдин кийин тибәт мәсилисини тәтқиқ қилидиған "асман илаһиға атап дәпнә қилиш" намлиқ китабни язди. Униңдин кийин шинҗаң ишләпчиқириш - қурулуш армийисини тәтқиқ қилиш йолида үрүмчидә түрмигә елинған кәчүрмишлиригә асасән "шинҗаң хатириси" дегән китабни язди. Исмини ашкарилашни халимиған бир уйғур ваң лишоң әпәндини риал мәсилиләрни әйнән язсиму, әмма у йәнила хитайни наһайити күчлүк қилип көрситиш арқилиқ хитайдики азасанлиқ милләтләрни, әтраптики кичик дөләтләрни хитайдин қорқидиған қилиш мәқситидә әсәр язидиған язғучи, мушу мақалидиму, коммунист һөкүмити билән пүтүн хитай зиялилирини аз санлиқ милләт мәсилисигә кәлгәндә ортақ көз қарашта уюшқан бир қорқунчлуқ күч дәп көрсәткәнлики пакитқа уйғун кәлмәйду, деди.

Хитай зиялилирини тибәтни чүшинидиған қилиш, чөмүлиниң пилни күтүрүшидинму тәс

- Әнгилийидә туриватқан тибәт мутәхәссиси сирен шага хитай зиялилири һәққидә тохталғанда "чөмүлиниң пилни көтүрүши" шу қәдәр тәс, хитай зиялилирини тибәтни растчиллиқ билән чүшинидиған қилиш униңдинму тәс. Хитай зиялилирида тибәтни тоғра чүшинидиған қабилийәт, көз қараш, виҗдан дегән нәрсә йоқ, дәп язған иди - дәп давамлиқ баян қилиду ваң лишоң әпәнди, - мәйли улар коммунист әмәлдарлири болсун яки әркинликни қизғин сөйидиған "демократичи" лар болсун яки һөкүмәт билән сияси көз қариши охшаш болмиғанлиқтин зулумға учраватқан әрбаблар болсун, тибәт , уйғур мәсилисигә кәлгәндә уларниң көз қариши коммунист партийиниң хитай милләтчилики билән охшаш. Уларниң тәсәввуриму мустәмликичиләр тоқуп чиққан ялған тарихни асас қилған - дәйду ваң лишоң әпәнди, - мән өзәмму бу чәклимидин толуқ чиқип кетәлмигән. Тибәт мутәхәссиси сирен шага бу сөзни гәрчә ғәзәпләнгәндә ейтқан болсиму, әмма миниң қаришимчә, миллий мәсилиләргә көңүл бөлидиған хитай димократчилири ичидә мәдәнийәт җаһангиричә чүшәнчә бар. Улар димократийә тоғрисида сөзлигәндә ихтиярсиз һалда өзиниң милләт җәһәттә "алий" икәнликини вә һакавурлиқини ипадиләп қойиду. Өзини аз санлиқ милләтләр алдида "адил сотчи" орниға қойивалиду. Йәрлик хәлқләрни болса димократийә үчүн хитайларға әгишип меңишқа үндәйду. Әмма өз ишиға өзи хоҗа болуш мәсилисигә кәлгәндә, һакавурлуқ қилип уларни чәкләйду.

Хитайда миллий зулум мәвҗут һәммә милләткә охшаш әмәс

Хитай зиялийлири әмәлий пакитларға һүрмәт қилмайду, - дәйду ваң лишоң әпәнди тәһлилини давамлаштуруп, - хитайда миллий зулум мәвҗутлиқини итирап қилмайду. Улар хитай хәлқиму мустәбит түзүм астида езиливаитду, дәп сәвәп көрситип, аз санлиқ милләтләрни алди билән өзиниң ишини қайрип қоюп, хитайларға әгишип меңип, хитайни демократийиләштүрүш үчүнла күрәш қилишқа чақириду. - Дәйду ваң лишоң әпәнди, - әмәлийәттә мустәбит түзүм охшимиған милләтләргә селиватқан миллий зулумниң пәрқи наһайити чоң. Һәммә милләткә охшаш әмәс. "Коммунист партийә мәркизи комитетиниң тәшвиқат бөлүмини җазалайли" , " яшлар иттипақи мәркизи комитетниң секритариға суал" дегәндәк мақалиләрни хитай зиялилирила йезип елан қилалайду. Әмма хитайлар йезишқа җүәт қилғанға аз санлиқ милләттин бирәрси җүрәт қилса, у бивастә түрмигә ташлиниду. Уйғурлардин бирси "кәптәр" дәп шир язса түрмигә алған. Тибәт язғучиси весер ханим китабида далай ламаға һөрмәт билдүргәнлики үчүнла, уни җазалап һәммә имканийәтлиридин мәһрум қалдурди.

Уйғур аптоном районида хитай көчмәнлири йәрлик милләтләрни езишкә қатнишиду

- Миниң һес қилишимчә, - дәйду ваң лишоң әпәнди, - мустәбит һөкүмәт һәммә милләткә охшаш зулум салиду, дәп чүшәндүрүватқан "хитай демократчилири" да, әмәлийәттә, кәлгүсидә хитай демократийиләшкәндә, дөләтниң пүтүнликини қоғдаш үчүн, мустәқиллиқ йолиға маңидиған аз санлиқ милләтләргә уруш қозғаш керәк, дәйдиған ортақ көз қараш бар. Көрүп туруптимизки, мустәбит түзүм астида изиливатидудейиливатқан адәттики хитай пуқралири барғанлиқи башқа милләт раюнлиирида җаһангирликниң башқа милләтләрни езишигә бивастә қатнишиватиду. Мәсилән, - дәйду ваң лишоң әпәнди, - уйғур аптоном районида ишләпчиқириш қурулуш армийиси ичкиридин көчүрүп кәлгән хитай көчмәнлири җаһангирликниң йәрлик милләтләрни бастурушиға бивастә қатнишиду. Бәзилири һәтта бастурушта интайин актип. Бәзилири болса өзичә "мәсилиләргә адиллиқ билән муамилә қилидиған" қияпәткә киривелип, бу районда миллий хусусийәтләрни тәкитлимәй "ортақ" лиқни тәкитләш керәк, ундақ болмиса дәһшәтлик миллий тоқунуш келип чиқиду, дәп чуқан салиду.

Җаһангирлик мәдәнийити билән йәрлик мәдәнийәт оттурисида тоқунуш бар

Уйғур аптоном районида қануний рәсмийәтләр адиллиқ билән йолға қоюлған әмәс, - дәйду ваң лишоң әпәнди, - у җайда йәнила җаһангирлик мәдәнийити билән йәрлик мәдәнийәт оттурисида тоқунуш бар. Бу җәһәттә пәрқ наһайити чоң. Чоң хитай милләтчилики асаси йетәкчи орунда турған бу җайда адаләт мәвҗут әмәс. Йәрлик милләт мәһкумлиққа йүзләнгән. Бу раюнда йетәкчи орунға өтивалған хитай миллити билән йәрлик милләт оттурисида сан җәһәттә чоң пәрқ пәйда болмақта. Йәрлик милләт барғансири һоқуқсизлиққа, мәдәнийәтлири йоқутилишқа йүзләнмәктә. Йәрлик милләтниң һәтта қаршилиқ ипадиләйдиған тил - йезиқиму йоқ. Заманимиздики мәдәнийәт җаһангирликиниң аламәтлири шуки, - дәп давамлиқ баян қилиду ваң лишоң әпәнди, - әгәр җаһангирлик демократийә шәкли билән җәмийәттә асаси еқимға яки көп санлиққа игә боливалсила, йәрлик хәлққә сияси бесим ишлитиш яки зораванлиқ қилип зулум селиш һаҗәт әмәс. Җаһангир милләт өзиниң сан җәһәттики көплики билән, "демократийә" дегән нам астида һечқандақ сияси золум яки туқунуш пәйда қилмайла йәрлик хәлқниң мәдәнийиитни сиқип чиқирип йоқ қиливетиду.(Давами бар) (вәли)