"Tibet ikki xil jahan'girlikke duch kelmekte" dégen maqalini oqudingizmu? (6)

Wang lishong ependi deslepte "sériq apet" namliq bir kitab yézip tonulghan. Uningdin kiyin tibet mesilisini tetqiq qilidighan "asman ilahigha atap depne qilish" namliq kitabni yazdi. Uningdin kiyin shinjang ishlepchiqirish - qurulush armiyisini tetqiq qilish yolida ürümchide türmige élin'ghan kechürmishlirige asasen "shinjang xatirisi" dégen kitabni yazdi. Bezi obzorchilar, bolupmu Uyghur mulahizichiliri wang lishong ependini ré'al mesililerni eynen yazsimu, emma yenila xitayni nahayiti kuchluq hem qorqunchluq qilip körsitish arqiliq xitaydiki az sanliq milletlerni, etraptiki kichik döletlerni xitaydin qorqi'idighan qilish meqsitide eser yazidighan yazghuchi depmu qaraydu.

Wésér xanimning tibetche hésyati diniy étiqattin kelgen

- Tibette xitayche til - yéziqta eser yazidighan ziyaliylarda omumyüzlük saqliniwatqan bir mesile bar, - dep mulahizisini dawamlashturidu wang lishong ependi, - ular xitayche til -yéziqta eser yazalaydighan yuqiri sewiyige ige bolsimu, emma tibetche til - yéziqni yaxshi bilmeydu. Buni mustemlikichilik ma'arip keltürüp chiqarghan. Wésér xanim medeniyet inqilabida sichu'ende tibet tilida oqutidighan mektepler yoq qilin'ghan shara'itta xitayche oqup, pütünley xitay tilida eser yazidighan sewiyige yetken. U, adette bashqa tibetlikler bilen tibetche emes, belki, del shu mustemlike shara'itida ögen'gen xitay tilida sözliship hésiyat almashturatti. Dölet sirtidiki tibetliklerning bundaq ziyaliylargha qarita köz qarishi bashqiche. Ular özining milliy tilinimu bilmigen ademde qandaq qilip milliy hésiyat bolidu we yaki u qandaq qilip tibet medeniyitini ipadiliyeleydu? tibetke asiyliq qilidighanlar mushundaq kishilerdin chiqidu, dep qaraytti. Emma wésér xanim özi tibetche lama dinigha chungqur étiqad qilghanliqtin, uning tibetche hésyati diniy étiqattin kelgen. Wésér xanim bu noqtini tibet medeniyitini xitayche til - yéziqta tunushturidighan eser yézish arqiliq tuluq ispatlidi.

Siyasi arzuni ipadileshning ikki xil shekli

Milletchilik shekli bilen siyasiy arzularni ipadilise, uningdin ongayla toqunush, qarshiliq, hésab élish herikiti kélip chiqidu, - dep tehlilini dawamlashturidu wang lishong ependi, -emma uni milliy medeniyetke bolghan qizghin söygü arqiliq ipadilise, uni qarshi terepmu asan qobul qilalaydu. Tibet medeniyiti asasen diniy yazmilar arqiliq saqlinip qalghan. Wésér xanim gerche tibetche til -yéziqni qoghdash üchün, xuddi Uyghurlar özining milliy til - yéziq we medeniyitini jan tikip qoghdawatqandek heriket qollanmighan bolsimu, shundaqla özi tibetche yazmilardin biwaste paydilinalmisimu, emma u tibetning lama dinigha chungqur étiqat qiliwatqanliqi üchünla, tibet medeniyitini özining birdin -bir medeniyiti dep bilgen. Shunglashqa u yazghan eserliride, özining del tibet medeniyitining qet'iy qoghdighuchisi ikenlikini ispatlidi. Uning xitay tilida yazghan eserlirimu xitaylar arisida biwaste tesir qozghiyalidi.

Xalisane parang we uchuq ipade

- Hökümet tibette muqimliq misli körülmigen derijide dawamlashmaqta, dewatsimu, emeliyette, tibetlikler arisida " xalisane parang" dawamlishiwatatti, - dep tehlilini dawamlashturidu wang lishong ependi, - hetta qattiq basturiliwatqandimu, xelq yenila öz- ara "xalisane parang"lishish arqiliq bir - biri bilen alaqe qilidu. Xitaylar uni hergiz angliyalmaydu. Xitaylar adette tibetni hökümetning "renglik köz eynek" bilen közetken xewerliri we teshwiqati arqiliqla "ezeldin tartip xitaydin perqlenmeydu" dep chüshinidu. Emeliyette toqunush mewjut. Xitaylarning su üzüsh mahiri jang jenzéng chingxey kölide su üzüsh maharitini körsetkende, tibetler bu ishqa könglide qattiq narazi boldi. Chünki tibetler bu kölni "ilahi köl" dep qaraytti. Ular özining "xalis parang" lirida dawamlishiwatqan naraziliqini ochuq ipadiligendin kéyin, bolupmu intérnét torlirida biwaste xitay tilida ipadiligendin kéyin, xitaylarning yene bir su üzüsh mahiri tibettiki "namso köli" dep atilidighan yene bir ilahi köldin su üzüp ötüsh pilanini emeldin qaldurdi. Yene bir xitay ghezelchisimu tibettiki bodala sariyining üstige parashuttin sekrep chüshüsh pilanini emeldin qaldurdi. Bu, tibetlerning hésyatini özliri dadilliq bilen uchuq ipadiligenlikining netijisi.

Wésér xanim hisyatini ochuq ipadilep éghir bedel tölidi

- Wésér xanim hisyatini ochuq ipadilep éghir bedel töligen bolsimu, - dep tehlilini dawamlashturidu wang lishong ependi, - emma uning awazi sirtqa yiraq - yiraq jaylarghiche anglandi. Uning awazi bikargha ketmidi. Hazir dunyada jahan'girlikke qarshi turush zörür bolghan milletlerde hökümet bilen siyasi köz qarishi oxshash bolmighan kishiler qoshuni bar. Tibette bundaq qoshun shekillinishke yene xéli yiraq. Hökümet jemiyettiki pütün uchur torlirni qamal qiliwélip, xelqni "aghzini ching yumup turush"qa mejburlaydu, eger uninggha maqul dep aghzini yumup turiwerse, néme derdi barliqini kim bilidu. Hökümet dunyagha bu jay turaqliq, xelqi bexitlik dep teshwiq qiliwiridu, shu. Uzun yillarghiche aghzini yumup turiwermey, hésyatni dadil ipadilesh kérek. (Dawami bar) (weli)