Kanadaning yéngi hökümitining amérika we xitay siyasiti qandaq bolidu?

Xelq'ara jem'iyet, aldinqi heptide kanadada ötküzülgen parlamént saylimida utup chiqqan, öktichi konsérwatip partiyisi hökümitining amérika bilen xitaygha qarita qandaq siyaset yürgüzidighanlighigha alahide diqqet qilmaqta. Chünki libéral partiye hökümitining axirqi mezgilide, kanada amérika munasiwetliri yérikleshken, buning eksinche kanada xitay munasiwetliri, xitayning teripi boyiche éytqanda, tarixtiki eng yaxshi weziyetke kirgenidi. Yeni, bu dewrde kanada xitay bilen istratégiyilik ortaqliq munasiwitini ornitilghan, kanadaning amérikani teminlewatqan néfit baziliri we metal kanliri xitaygha setilishqa bashlighan hetta kanadaning bash ministiri Paul Martin zörür tépilghanda amérikini teminlewatqan néfitni toxtitip, buni xitaygha sétip béridighanliqi shundaqla, xitayni amérikigha qarshi kozur ornida ishlitidighanlighini bildürgenidi.

Amérikigha yéqinlishishi mumkin

Yéqinda hakimiyet béshigha kelgen konsérwatip partiyining bashliqi Stephen Harper amérikining iraq urushi, bashqurilidighan bombidin mudapi'e körüsh séstimsi we muhitni qoghdash qatarliq bir qatar xelq'araliq mesililerde bush hökümitini ashkara qollap kelgenidi.

Shunga kanadadiki siyasi analizchiler konsérwatip partiye hökümitini amérika bilen bolghan munasiwetni yahshilashqa ehmiyet béridu, dep qarimaqta. Ularning qarishiche, Stephen Harper bash ministirliq wezipini tapshuriwalghandin kéyin birinchi bolup amérikini ziyaret qilidiken. Chünki amérika bilen bolghan munasiwetni yaxshilash Stephen Harper hökümiti déplomatiye siyasitining asasliq témisi iken.

Kanada metbu'atliri, pa'ul martin teripidin teyinlen'gen, kanadaning amérikida turushluq bash elchisining saylam netijisi élan qilin'ghandin kéyin, Stephen Harper gha istipaname sun'ghanlighini bolsa, Stephen Harper eng muhim adimini amérikida turushluq bash elchi qilip teyinlesh pursitige érishti, dep baha berdi.

Saylam jeryanida, sabiq bash ministir pa'ul martin Stephen Harper ni shimali amérika tipidiki bush, dep eyibligenidi.

Ikki dölet rehberliri otturisidiki munasiwet yaxshilinidu

Amérika kanada soda jemiyitining mutexessisi Green Wote ning bildürüshüsh 2/3 kanadaliq amérika hökümitini yahturmighanlighi üchün, Stephen Harper ning az sanliqlar hökümiti xelqning rayini hésabqa élip, amérika bilen bekmu yéqin munasiwette bolmaydiken. Gre'enwote mundaq deydu:

"Stephen Harper Hökümiti amérikaperes dégen eyibleshlerdin saqlinish üchün amérika bilen bekmu yéqin munasiwette bolmaydu, amma ular yene amérika bilen bek yiraq turushnimu xalimaydu".

Gherbi ontari'o uniwérsitining siyasi penler doktori pachikning qarishiche Stephen Harper hökümiti héch bolmighanda Paul Martin hökümiti bilen amérika otturisidiki künséri yirikleshken weziyetke xatime béridiken. U "méningche, Harper hökümitining amérika kanada munasiwetliride burulush hasil qilghudek küchi bolmisimu, amma hökümetning pozitsiyisini özgertildu. Héch bolmighanda, ikki dölet rehberliri otturisidiki munasiwet yaxshilinidu, deydu.

Xitay bilen bolghan énérgiye hemkarliqigha ehmiyet béridu

Kanada metbu'atliri, pa'ul martin hökümiti dewride xitay bilen imzalan'ghan énérgiye hemkarliqi kélishimlirige Harper hökümitining qandaq mu'amile qilidighanliqigha alahide diqqet qilish kérek dep qarimaqta. Chünki xitay bilen imzalan'ghan bu kélishimler kanada amérika munasiwetlirige selbi tesir körsetken mesililerning biri iken. Amma kanada régéna uniwersitining siyaset penliri boyiche yardemchi proféssori zhuyicha'o Stephen Harper kanadaning néfit bazisi bolghan alberta ölkiside tughulghanliqi, uning üstige bu partiyining asasliq küchi kanadaning gherbidin kelgenliki üchün, hökümet bu rayonning menpe'etini chiqish qilip, xitay bilen bolghan énérgiye hemkarliqigha ehmiyet béridu, dep qaraydu. U mundaq deydu:

"Biz konsérwatip partiyisi hökümitidiki köpligen kishilerge diqqet qilsaq, alayluq, parlamént ezaliri we asasliq qollighuchilarning gherbtin bolupmu, asasliq néfit bazisi bolghan alberta ölkisidin kelgenlikini körümiz. Shunga konsérwatip partiye hökümiti özining bu bazisining iqtisadi tereqqiyati üchün bolsimu, xitay bilen énérgiye jehette hemkarlishishqa ehmiyet bérishi mumkin".

Xitay mutexessis: konsérwatip partiyidin ümid kütimen

Kanadadiki siyasi analizchi sheng shö bolsa, konsérwatip partiyining uzun yillardin beri liberal partiye hökümitining xitaygha qaratqan siyasitini tenqit qilip kelgenlikini, we konsérwatip partiyidin bu jehette umut kütidighanlighini bildürüp mundaq deydu:

"Liberal partiye hakimiyet beshida turghan on niche yil ichide gerche xitay bilen bolghan munasiwet rawajlan'ghan bolsimu, amma bu hökümet xitay bilen bolghan sodigha bekrek ehmiyet bergenligi we, bu partiyining nurghun sorunlarda, halqiliq peytlerde, ozi étiqat qilghan kishilik hoquq uqumi, démokratiye chüshenchisidin waz kechkenliki bizni ümidsizlendürgenidi, biz hakimiyet béshigha emdila kelgen, konsérwatip partiyidin saylam jeryanida özi bergen wedilerge emel qilishni bolupmu, kanadaning xelq'arada kishilik hoquq qoghdughuchisi dégen xelq'araliq burchini ada qilishini shundaqla, xitayning démokratiye qurulushi we xitaydiki kishilik hoquq tereqqiyatini ilgiri sürüshke yardem bérishni telep qilimiz deydu.

Kanada gézitlirige qarighanda partiyisi saylamda meghlup bolghandin kéyin wezipisidin ayrilghan, kanada tashqi ishlar ministiri pi'erre pettigrew liberal partiye hökümiti dewride, xitay bilen élip bérilghan kishilik hoquq söhbiti heqqide toxtilip "bu söhbetning ünümi dégendek yaxshi bolmidi. Biz her qétimqi söhbette xitay tereptin kishilik hoquqqa hörmet qilishni telep qilduq. Her pursette ularni eyiblep turduq, amma xitay yenila bilginini qiliwerdi. Buning bilen kanada közligen meqsetke yételmidi, dégen.

Yene bir qisim mutexessislerning qarishiche, bu qétimqi hökümetning xitaygha nispeten zadi qandaq siyaset tutidighanliqigha baha bérish téxi baldur iken. Shunga eng yaxshisi uning emiliy herkitige qarashqa toghra kélidiken. (Kamil tursun)